واردات اضطراری در دوران جنگ
آمار مربوط به سال ۱۹۷۸ هم نشان‌دهنده ۱/ ۱۴ درصد کاهش است. در فاصله سال‌های ۱۹۷۹ و ۱۹۸۰ هزینه‌های نظامی تا ۱۴ درصد افزایش یافت و این افزایش ۳۱۷ میلیارد ریال بود. بنابراین، می‌توان با اطمینان ادعا کرد که انقلاب همان‌طور که قول داده بود در دو سال نخست شکل‌گیری‌اش، با موفقیت میزان هزینه نظامی را کاهش داد و به پایین‌ترین سطح رساند. با این حال، هنگامی که در ماه سپتامبر سال ۱۹۸۰، عراق به ایران تجاوز کرد، عملا سیاست دولت انقلابی برای حفظ سطح پایین هزینه‌های نظامی پایان یافت.
هزینه‌های نظامی ایران در فاصله سال‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۸۱ تا ۲۱۸ درصد افزایش داشت و رشد آن از ۳۱۷ میلیارد ریال به ۱۰۰۷ میلیارد ریال رسید. در مجموع، طی دوره مورد مطالعه، هزینه‌های نظامی، سالانه به‌طور متوسط ۲/ ۲۹ درصد رشد داشته است؛ موضوعی که نشان‌دهنده حجم بالای هزینه‌های دفاعی است که به‌طور متوسط ۳/ ۹ درصد تولید ناخالص داخلی (از جمله نفت) را به خود اختصاص داده‌اند.
آمارهای مربوط به دوره پیش از انقلاب، یعنی سال‌های ۱۹۷۳-۱۹۷۸ به ترتیب، ۳۷ و ۱۳ درصد است؛ بنابراین، می‌توان ملاحظه کرد که از زمان انقلاب، کاهش هزینه‌ها هم در رشد متوسط سالانه هزینه‌های نظامی و از زمان جنگ در حجم هزینه‌های دفاعی وجود داشته است.
به هرحال، اگر آمارهای مربوط به دوره‌های پیش و پس از جنگ مقایسه شود، می‌توان ذکر کرد که واقعا، افزایش زیادی در هزینه‌های نظامی و حجم بار دفاعی از زمان جنگ وجود داشته است. در سال ۱۹۷۹ برای نخستین‌بار، حجم هزینه‌های دفاعی ایران در مقایسه با کشورهای دیگر کم و بیش، قابل مقایسه است. البته به استثنای آمریکا و یونان که ۵/ ۴ درصد یا میزانی کمتر از ۵/ ۴ درصد از تولید ناخالص داخلی خود را صرف هزینه‌های نظامی کرده‌اند.
همچنین حجم هزینه‌های دفاعی بسیاری از کشورها، کم و بیش طی دوره مورد مطالعه حفظ شده است، در حالی‌که حجم هزینه‌های دفاعی ایران از زمان جنگ سریعا افزایش یافته است.
تاثیر جنگ بر ارزش واردات تسلیحات و هزینه‌های واردات تسلیحاتی
با کاهش سریع هزینه نظامی که بلافاصله پس از انقلاب صورت گرفت، واردات تسلیحات نیز کاهش یافت. به این ترتیب، ارزش واردات تسلیحات تا ۶۷ درصد از ۴۱۶ میلیارد ریال در سال ۱۹۷۸ تا ۱۳۹ میلیارد ریال در سال ۱۹۷۹ کاهش یافت، رشد فاصله سال ۱۹۷۹ تا ۱۹۸۰، ۴/ ۱۴ درصد بود که ۱۵۹ میلیارد ریال افزایش داشت که نشان‌دهنده حجم هزینه‌های واردات تسلیحات به ترتیب، ۸/ ۱۶ و ۶/ ۱۵ درصد طی همان دو سال است.
به هرحال، در نتیجه تجاوز عراق و به دنبال آن افزایش هزینه‌های نظامی، واردات تسلیحات نیز به‌طور درخور توجهی افزایش یافت که این افزایش ۲۱۷ میلیارد ریال در سال ۱۹۸۰ و ۵۰۴ میلیارد ریال در سال ۱۹۸۱ است که نشان‌دهنده رشدی به ترتیب ۲۱۷ و ۱۳۲ درصد است.
در مجموع طی سال‌های ۱۹۷۹-۱۹۸۵ واردات تسلیحات ایران به‌طور متوسط ۲/ ۲۹ درصد در هرسال افزایش داشته است که از استاندارد جهانی آن به‌طور درخور توجهی بالاتر بوده است. به هرحال واقعیت این است که ایران از زمان انقلاب، هیچ قلم کالای نظامی پیشرفته‌ای دریافت نکرده و اغلب واردات از اقلام متنوع (مختلف) ارزان و درجه دوم بوده است.
از همین‌رو، با کاهش نرخ رشد متوسط سالانه واردات تسلیحات روبه‌رو بوده است. برای نمونه، طی دوره ۱۹۷۳-۱۹۷۸ (دوره نظامی‌گری گسترده شاه)، واردات تسلیحات به‌طور متوسط هر سال ۳۷ درصد افزایش داشته است. با وجود این، باید گفت که از زمان تجاوز عراق به ایران افزایش زیادی در حجم واردات تسلیحات این کشور دیده نمی‌شود.
این حجم هزینه به‌طور متوسط طی سال‌های ۱۹۷۹ و ۱۹۸۰ برای هر سال ۲/ ۱۶ درصد بوده که تا ۱/ ۳۶ درصد در فاصله سال‌های ۱۹۸۱ و ۱۹۸۵ رشد داشته است؛ بنابراین، اگر پیش از جنگ (۱۹۷۳-۱۹۸۰) و پس از جنگ (۱۹۸۱-۱۹۸۵) حجم هزینه‌های دفاعی مقایسه شود، می‌توان مشاهده کرد که افزایش درخور توجهی داشته است. آمارهای مربوط به حجم هزینه‌های واردات تسلیحات طی همین دوره، به ترتیب ۱/ ۲۶و ۱/ ۳۶ درصد بوده است.در نتیجه، می‌توان گفت یکی از پیامدهای مهم جنگ در مورد ایران عدم حفظ هزینه‌های نظامی و حجم واردات تسلیحاتی در سطح پایین بود، در حالی که تنها در دو سال نخست پس از انقلاب و پیش از تجاوز عراق به ایران، به این هدف دست یافته بودند.
تاثیر انقلاب و جنگ بر نیروهای نظامی ایران
انقلاب تاثیر مهمی بر نیروهای نظامی داشته است. پس از پیروزی انقلاب بسیاری از افسران عالی‌رتبه تسویه شدند. مجموع کل کارکنان سه نیرو (زمینی، هوایی و دریایی) از بیش از ۴۱۵ هزار نفر در سال ۱۹۷۹-۱۹۸۰ (پیش از انقلاب) به ۲۴۰ هزار نفر در سال‌های ۱۹۸۰-۱۹۸۱ کاهش یافت که نشان‌دهنده کاهشی بیش از ۴۲درصد است. پس از انقلاب، نیروهای نظامی خیلی سریع کاهش یافتند و با شروع جنگ هم نتوانستند توان پیش از انقلاب خود را به سرعت بازسازی کنند.
مجموع نیروی انسانی نیروهای نظامی منظم تا ۳۵۵ هزار نفر افزایش یافت که هنوز ۵/ ۱۴ درصد کمتر از سال‌های ۱۹۷۹-۱۹۸۰ بود. به هرحال، تاثیر عمده دیگر انقلاب بر نیروهای نظامی رشد و گسترش سریع سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در کنار ارتش بود.
در آغاز و در سال‌های ۱۹۷۹-۱۹۸۰ سپاه با تعداد نسبتا کمی برای حفظ انقلاب شکل گرفته بود، اما اکنون نه تنها به نیروی مهمی برای محافظت از انقلاب تبدیل شده، بلکه از زمان تجاوز عراق، برای دفاع از کشور به کار گرفته شده است.
طی دوره ۱۹۷۳-۱۹۷۸ آمریکا بزرگ‌ترین صادر‌کننده سلاح‌های پیشرفته به ایران بوده است. و ایران تا سال ۱۹۷۹-۱۹۸۰، ۴۴۵ فروند هواپیمای جنگی دریافت کرده بود. در میان آنها، ۱۹۰ فروند هواپیمای اف-۴ و ۱۶۶ فروند هواپیمای اف- ۵ وجود داشته است.
همچنین ۱۹۸۵ دستگاه تانک به ایران تحویل داده شد که در این میان، تعداد ۸۷۵ دستگاه تانک چیفتن و ۲۵۰ تانک اسکورپین وجود داشته است. به هرحال، انقلاب و به دنبال آن، تحریم فروش مستقیم تسلیحات به ایران و نیز خسارت‌های مربوط به جنگ باعث شد تا نیروهای نظامی ایران در سال ۱۹۸۸-۱۹۸۷، تنها در حدود ۱۳۱۰ دستگاه تانک، ۶۰ فروند هواپیمای جنگی و ۳۰۰ فروند بالگرد داشته باشند.
از زمان انقلاب و جنگ، مهم‌ترین تغییر در نیروی زرهی ایران رخ داد و اغلب تانک‌های چیفتن و اسکورپین ساخت بریتانیا از بین رفتند. تانک‌های جدید بیشتر ساخت روسیه و اروپای شرقی‌اند که در میان آنها ۱۰۰۰ دستگاه تانک تی - ۵۴، تی - ۵۵ و ۲۵۰ دستگاه تانک تی - ۵۹ دیده می‌شود.
بنابراین همان‌طور که جدول شماره ۱۴ نشان می‌دهد، از زمان جنگ، نه تنها کیفیت تانک‌ها کاملا تغییر یافته، بلکه تا آنجا که به کمیت مرتبط است، در سال ۱۹۸۷، ایران نسبت به سال ۱۹۸۰، ۶۷۵ دستگاه تانک کمتر داشته است.
از سوی دیگر، از زمان انقلاب، برای هواپیماهای رزمی و بالگردها هیچ سیستم جدید مهمی تهیه نشد. به هرحال، با توجه به خسارت‌هایی که این هواپیماها و بالگردها در طی جنگ متحمل شدند، تعداد واقعی آنها به‌طور درخور توجهی کاهش یافت و از ۴۴۵ و ۶۸۴ فروند در سال ۱۹۸۰ به ترتیب، به ۶۰ و ۳۰۰ فروند در سال ۱۹۸۷ رسید.
بر این اساس می‌توان گفت که در طول جنگ، تقریبا، قابلیت سیستم سلاح‌های مهم پیشرفته که نیروهای نظامی ایران داشتند، کاهش یافت و بهره‌برداری مجدد از آنها نیازمند کوشش فراوان و صرف مبالغ زیادی برای واردات تسلیحات و عمدتا قطعات یدکی، سلاح‌های درجه دو و نیز گلوله‌های توپ، مین و موشک بود. اما در سال‌های بعد از جنگ برای ترمیم توان دفاعی کشور اقدامات گسترده و فراوانی صورت گرفت.
نتیجه‌گیری
در این نوشته علاوه بر نظامی‌گری ایران طی دوره ۱۹۷۳-۱۹۷۸ و هزینه‌های نظامی آن، نشان داده شد که رهبران انقلاب در دو سال نخست پیروزی انقلاب و پیش از تجاوز عراق، سریعا و به‌طور درخور توجهی هزینه‌های نظامی ایران و واردات تسلیحاتی خود را کاهش دادند اما وقتی که کشور هدف حمله قرار گرفت، به ناچار هزینه‌های نظامی و واردات تسلیحات و نیز حجم هزینه‌های مربوط به امور دفاعی و واردات تسلیحات به‌طور درخور توجهی افزایش یافت.
همچنین ذکر شد که از زمان جنگ، تعداد افراد آموزش دیده در ایران رشد زیادی داشت؛ در حالی که کاهش عمده‌ای در نیروهای رسمی نظامی (ارتش) پدید آمد و اهمیت و نقش نیروهای سپاه پاسداران انقلاب افزایش یافت.همچنین توضیح داده شد که از نظر کمی و کیفی تغییرات مهمی در سیستم تسلیحاتی عمده ایران به وجود آمد.
ایران هیچ نوع هواپیمای جنگی و بالگرد پیشرفته جدید دریافت نکرد و تعداد این نوع هواپیماها به‌طور درخور توجهی کاهش یافت هرچند با تکیه بر توانمندی‌های داخلی و خلاقیت‌های نیروهای ارزنده ارتش و سپاه توان دفاعی کشور اکنون به‌شدت افزایش یافته تا حدی که فکر هر گونه تجاوزی به خاک ایران را از بین برده است.