روسای اتاق تجارت؛ گذری به تاریخ

با این وجود کمتر تحقیق گسترده‌ای در مورد مهم‌ترین نهاد بخش خصوصی صورت گرفته و بزرگ‌ترین معضل تحقیق در این زمینه، فقر شدید منابع است. با این حال از نخستین سال‌های تاسیس اتاق تجارت، همواره مجله اتاق تجارت گاه به صورت ماهنامه و گاه به صورت دوهفته‌نامه منتشر شده که بهترین منبع در تحقیقات با محوریت موضوعی تاریخ اتاق بازرگانی است.

این پژوهش تنها یک مقدمه است در مورد روسای اتاق بازرگانی تهران از بدو تاسیس تاکنون که برپایه مجلات اتاق بازرگانی از ابتدا تا انقلاب اسلامی صورت گرفته است. تشکیل اتاق تجارت اتاق تجارت تهران حیات خود را در شانزدهم مهرماه ۱۳۰۵ خورشیدی در یک ساختمان کوچک و نمناک کرایه‌ای در نزدیکی چهارسوق کوچک بازار با یک پیشخدمت آغاز کرد.(۲) ریاست اتاق را حاج حسین آقا مهدوی امین‌الضرب عهده‌دار بود و حاج میرزا ابوطالب اسلامیه، میرزا عبدالحسین نیکپور، فقیه التجار، آقا میرزا محمدعلی محلوجی و آقا شیخ حسین حریری اعضای هیات نمایندگان آن بودند.

اعضای موسس اتاق تهران پیش‌تر عضو کمیته خاص هیات مدیره تجار -که به منظور حمایت از سلطنت رضاشاه شکل گرفت- بودند.(۳) حاج محمدحسین امین‌الضرب، رییس مشروطه‌خواه حاج محمدحسین مهدوی امین‌الضرب فرزند حاج محمد حسن امین‌الضرب، نماد تجارت مدرن ایرانی، در شب ششم محرم‌الحرام ۱۲۸۹ هجری در تهران متولد شد. (۴) تحصیلات ابتدایی خود را نزد معلمین خصوصی آغاز کرد، فقه و اصول فلسفه را در حد سطح تحصیل کرد و ریاضیات و تاریخ و جغرافیا را فرا گرفت.

زبان فرانسه را نیز به خوبی آموخت و در مدتی که پدرش میزبان سیدجمال‌الدین اسدآبادی بود، زبان عربی را به طور کامل از سید فرا گرفت.(۵) در شانزده سالگی کار خود را در تجارتخانه پدر آغاز کرد و چند سفر کوتاه به اروپا رفت. در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه، اموال پدرش را به علت تقلب در پول سیاه توقیف کردند، محمدحسین به تسویه حساب پدر پرداخت و او را از زندان آزاد کرد.

پس از مرگ امین‌الضرب پدر، مورد توجه مظفرالدین شاه قرار گرفت و ملقب به امین‌الضرب شد. او که طرفدار حکومت قانون بود، در دوران انقلاب مشروطه از مشروطه‌خواهان حمایت کرد و حامی مالی آنان بود و در مجلس اول به نمایندگی مجلس شورای ملی از سوی تجار انتخاب و عهده‌دار نیابت مجلس شد.(۶)

در سال ۱۳۳۸ قمری به همراه عده‌ای از تجار هیات اتحاد تجار را تشکیل داد و ریاست آن را بر عهده گرفت، (۷) پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ به دستور سیدضیاء دستگیر شد و به زندان افتاد. پس از سقوط سید ضیاء از زندان آزاد و در دوره‌های هفتم، هشتم و نهم مجلس شورا و مجلس موسسان به نمایندگی برگزیده شد.(۸) امین‌الضرب صاحب نخستین کارخانه برق تهران بود(۹) و برای نخستین بار کارخانه ذوب آهن را به ایران آورد. وی تاجری مشروطه‌خواه و تجددطلب بود و مهم‌ترین یادگار او تلاش برای توسعه تجارت بخش خصوصی است.

او در اواخر عمر به بیماری قند مبتلا شد و برای معالجه به پاریس رفت، پس از چندی به تهران بازگشت و در تاریخ ۲۶ آذرماه ۱۳۱۱ دار فانی را وداع گفت.(۱۰) امین‌التجار اصفهانی؛ رییس سیاست‌مدار پس از مرگ امین‌الضرب، حاج حبیب‌الله امین‌التجار اصفهانی جانشین وی شد.

میرزا حبیب‌الله فرزند حاج سیدمحمدعلی امین التجار اصفهانی در ۱۲۶۴ خورشیدی متولد شد. وی در دوره‌های ۴، ۶، ۷، ۸ و ۱۵ از اصفهان به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد. در ۱۳۳۴ قمری در ایام جنگ بین‌الملل اول همراه با مهاجرین به سمت اصفهان رفت و پس از آن در مسیر عزیمت به کرمانشاه گرفتار انگلیسی‌ها شد و یک سال در اسارت آنان بود. امین‌التجار در دوران سلطنت رضاشاه، انحصار صدور تریاک در تمام ایران را به مدت سه سال به دست آورد.

در این ماجرا وی متهم به رشوه دادن به عبدالحسین خان تیمورتاش شد، پس از عزل تیمورتاش از وزارت دربار و محکومیت وی، حبیب‌الله خان به عنوان راشی توقیف و به شش ماه حبس محکوم و در همان سال مشمول عفو ملوکانه شد و از زندان بیرون آمد. او در سال ۱۳۳۳ خورشیدی در ۶۹ سالگی درگذشت.(۱۱) امین اصفهانی تا پایان سال ۱۳۱۲ ریاست اتاق را بر عهده داشت، در اسفند ماه آن سال با توجه به پایان یافتن دوره سه ساله اتاق، انتخابات صورت گرفت و عبدالحسین نیکپور به عنوان رییس اتاق تجارت تهران انتخاب شد.(۱۲) عبدالحسین نیکپور؛ سناتور بخش خصوصی عبدالحسین نیکپور فرزند محمدحسن در سال ۱۲۷۳ خورشیدی در تهران متولد شد. پس از انجام تحصیلات مقدماتی به تجارت بلور روی آورد.(۱۳) وی با عضویت در مجلس موسسان، به دنیای سیاست راه یافت و در دوره‌های نهم تا سیزدهم از تهران به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد.

در زمان وزارت دارایی علی اکبرخان داور مشاور و امین وی بود و در برنامه‌های اقتصادی دولت کمک می‌کرد. در سال ۱۳۲۴ عضو هیات نمایندگانی بود که همراه قوام‌السلطنه برای حل مساله نفت شمال عازم شوروی شد(۱۴) و در سال ۱۳۲۵ به عضویت شورای عالی اقتصاد درآمد.

او همچنین از حامیان قوام‌السلطنه و عضو حزب دموکرات بود و در دوره پانزدهم مجلس شورای ملی به عنوان نماینده این حزب، به مجلس راه یافت. نیکپور در دوره‌های اول و دوم مجلس سنا نماینده انتخابی این مجلس از تهران بود.(۱۵) او در تمام این سال‌ها علاوه بر فعالیت‌های سیاسی، در زمینه تجارت نیز فعالیت داشت و علاوه بر ریاست اتاق، در زمینه تجارت بلور فعال بود. نیکپور طولانی‌ترین دوران ریاست اتاق تا پیش از انقلاب اسلامی را داشت و در طول دوران درازمدت تصدی خود در این سمت، روزهای پرتلاطم اشغال ایران توسط قوای متفقین و سال‌های بحرانی ملی شدن صنعت نفت را پشت سر گذاشت.

در مهر ۱۳۰۹ خورشیدی، مجلس شورای ملی، تاسیس ۳۶ اتاق جدید در شهرهای بزرگ را تصویب کرد، اما سال بعد دولت با وضع قانون انحصار تجارت خارجی، موجب نگرانی و بدگمانی تجار شد. اتاق‌های تجارت را به حالت تعلیق درآورد و اعضای آن را به همکاری در سازمان‌دهی جدید تشویق کرد.(۱۶) پس از پنج سال، دولت شمار اتاق‌ها را به ۱۶ تقلیل داد و نظارت شدیدتری بر فعالیت‌های آنان اتخاذ کرد.(۱۷) طبق قانون جدید، انتخابات اتاق در دو مرحله برگزار می‌شد.

در مرحله نخست تجار هر شهر تعداد سه برابر اعضای هیات نمایندگان، نامزدهایی را انتخاب می‌کردند که از میان آنها دولت یک سوم نامزدها را به کارمندی اتاق برمی‌گزید.(۱۸) و به این ترتیب دولت، با کنترل شدید بخش خصوصی، فضا را بار دیگر بر تجار تنگ ساخت. با خروج رضا شاه از کشور، تجار و بازاریان که به وضع موجود اعتراض داشتند و از امتیازهای اعطایی دولت به نمایندگان اتاق تجارت محروم مانده بودند، خواستار تعطیلی بازار شدند.

درخواست اصلی آنان، برگزاری انتخابات آزاد تک مرحله‌ای در اتاق بود. رهبران دسته مخالف محمدرضا خرازی کارمند پیشین اداره تجارت و حاج شیخ احمد سیگاری بازاری محبوب بودند.(۱۹) در پاسخ به اعتراضات، قانون جدیدی به نام قانون تشکیل اتاق بازرگانی به تصویب رسید و با مصالحه میان دو گروه، نیکپور به ریاست اتاق و خرازی به عنوان نایب رییس انتخاب شدند.

سال‌های ملی شدن صنعت نفت روزهای پرتلاطم اتاق تهران بود. در آن سال‌ها دو قدرت سیاسی مخالف دولت در کشور وجود داشت: بازاریان متوسط و حزب توده. بازاریان حامی دکتر محمد مصدق بودند. مصدق پس از انتخاب به سمت نخست وزیری، به انحصار صادرات و واردات در دست تعدادی معدود از بازرگانان و اعضای هیات رییسه اتاق با استفاده از رانت دولتی اعتراض کرد و همین امر موقعیت وی را میان بازاریان ارتقا داد.پس ازآن، مصدق در مجلس چهاردهم به واگذاری امتیاز قماش، به گروهی از تجار متنفذ، اعتراض و از وزارت دارایی انتقاد کرد.

هیات رییسه اتاق نیز از عملکرد دولت جانبداری کرد، اما بازاریان متوسط به حمایت از مصدق برخاستند و در سال ۱۳۲۸ زمینه ایجاد جبهه ملی با کمک بازاریان متوسط و روشنفکران و دانشجویان غیرکمونیست فراهم آمد. با پایان مدت قانونی دوره چهارم اتاق در ۱۸ فروردین ۱۳۳۰، دولت مصدق موضوع برگزاری انتخابات دوره بعدی اتاق را رد کرد.

یک سال بعد، مصدق با استفاده از اختیارات تام خود، لایحه قانونی افزایش نمایندگان اتاق تهران از ۱۵ نفر به ۳۰ نفر را تهیه کرد و به این ترتیب نمایندگان اصناف، پیشه‌وران، صنایع و شرکت‌های حمل‌ونقل، بیمه، بانک ملی و وزارت اقتصاد نیز به عضویت هیات نمایندگان اتاق درآمدند.

پس از سقوط دولت مصدق، کابینه زاهدی انجمن بازرگانان، اصناف و پیشه‌وران را غیرقانونی شناخت و طبق قانون جدید اتاق مصوب ۷ دی ماه ۱۳۳۳ انتخابات اتاق به صورت تک مرحله‌ای در اختیار بازرگانان قرار گرفت. انتخابات اتاق بلافاصله برگزار و نیکپور بار دیگر به ریاست و خرازی به سمت نایب رییسی اتاق انتخاب شدند. سرانجام دوره پنجم اتاق تهران پس از قریب به چهار سال فترت از سال ۱۳۳۰ تا اسفند ۱۳۳۳در دوره سپهبد زاهدی در روز پنج‌شنبه پنجم اسفند ۱۳۳۳ با حضور وزیر اقتصاد ملی افتتاح شد.

رییس اتاق، طی نطقی علت اصلی این فترت طولانی و بی‌سابقه را تمایل و تصمیم دولت در اداره امور بازرگانی و اقتصادی به اراده شخصی و بدون مشورت با یک دستگاه قانونی عنوان کرد.(۲۰) نیکپور و نمازی به نمایندگی مجلس سنا و خرازی به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شدند و به این ترتیب توانستند برای تامین منافع و پیشبرد خواسته‌های طبقه بازرگان متمول و مخالفت با قدرت حکومت و مدیران دولتی، از مجلسین استفاده کنند، اتاق تبدیل به سازمان تقریبا مستقل بازرگانان متمول شده بود که در تنظیم سیاست اقتصادی نقشی فعالانه داشت.

عبدالحسین نیکپور در جشن ۳۰ سالگی اتاق که در اسفند ۱۳۳۵ برگزار شد، دستاوردهای ریاست بیست و اندی ساله خود را در اتاق به شرح زیر برشمرد: انتشار نشریه مرتب و مستقل، تاسیس بیمارستان خیریه، تاسیس خیریه مستمر بازرگانان و تشریک مساعی با بانک‌ها و بیمه‌ها. نیکپور در این جلسه، یک سال پیش از موعد قانونی به دلیل بیماری از ریاست اتاق کناره‌گیری کرد.(۲۱)

پی‌نوشت‌ها:

۱- بنگرید به: آدمیت، فریدون، ناطق، هما، افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار، تهران: انتشارات آگه، ۱۳۵۶، صص ۲۹۹-۳۷۰؛ همچنین اشرف، احمد، موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران دوره قاجاریه، تهران: انتشارات زمینه، ۱۳۵۹، صص ۱۰۷-۱۱۰.

۲- نطق عبدالحسین نیکپور در جشن سی سالگی اتاق بازرگانی تهران، مجله اتاق بازرگانی تهران، سال بیست و هفتم، شماره ۴۶ و ۴۷، ۲۵ اسفند ماه ۱۳۳۵.

۳- اشرف، احمد، دانشنامه جهان اسلام، جلد اول، ص ۴۵۱.

۴- مهدوی، محمدحسین امین‌الضرب، مجله یغما، یادگار زندگانی حاج محمدحسین امین‌الضرب، ضمیمه مرداد ماه ۱۳۴۱، ص ۵.

۵- عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران: نشر گفتار با همکاری نشر علم، ۱۳۸۰، جلد سوم، ص ۱۵۷۱.

۶- آدمیت، فریدون، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران: پیام، ۱۳۵۶، ص ۳۵۰.

۷- ترابی فارسانی، سهیلا، تجار مشروطیت و دولت مدرن، تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۸۴، ص ۳۷۶-۳۹۰.

۸- مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران: زوار، ۱۳۴۱، ج ۳، ص ۲۶۸.

۹- محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران، تهران: دانشگاه تهران ۱۳۷۰، ج ۳، صص ۳۸۵-۳۸۶.

۱۰- مجله اتاق تجارت، سال چهارم، شماره ۵۳، اول دی ماه ۱۳۱۱، ص ۶.

۱۱- بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران: زوار، ۱۳۷۸، جلد ۵، ص ۶۱.

۱۲- مجله اتاق تجارت، سال پنجم، شماره ۸۲ و ۸۳، سالنامه ۱۳۱۲، ص ۸۹.

۱۳- نظری، منوچهر، رجال پارلمانی ایران (از مشروطه تا انقلاب اسلامی)، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر، در دست چاپ.

۱۴- گذشته چراغ راه آینده است، پژوهش از جامی، تهران: ققنوس، ۱۳۷۷، ص ۳۴۳.

۱۵- نظری، همان.

۱۶- مجله اتاق تجارت، سال اول، شماره ۱۲، مهر ماه ۱۳۰۹، صص ۱۲-۱۴.

۱۷- مجله اتاق تجارت، سال ششم، شماره ۱۱۹، مهرماه ۱۳۱۴، ص ۹.

۱۸- مجله اتاق تجارت، سال دوازدهم، شماره ۲۳۸، آذرماه ۱۳۱۹.

۱۹- اشرف، احمد، دانشنامه جهان اسلام، ص ۴۵۲.

۲۰- مجله اتاق بازرگانی تهران، سال بیست و پنجم، شماره اول، ۳۱ فروردین ۱۳۳۴، صص ۳-۸.

۲۱- مجله اتاق بازرگانی تهران، سال بیست و هفتم، شماره ۴۷ و ۴۸، ۲۵ اسفند ۱۳۳۵. 

ادامه دارد