جملات زاهدانه ویلسون!
سه هفته بعد، سفارت آمریکا در تهران بیانیه‌ای منتشر کرد که مانند پتک بر سر کاکس و وثوق‌الدوله فرود آمد. این بیانیه، در واقع ترجمه فارسی اعلامیه وزارت امورخارجه آمریکا بود که در آن برلزوم انتشارش به فارسی هم تصریح شده بود. این اعلامیه «با نظر به سوءتعبیری که در سرمقاله مورخ ۲۹ اوت روزنامه رعد از رویه پرزیدنت ویلسون و هیات نمایندگی آمریکا در کنفرانس صلح پاریس و به‌طور کلی از رویه کشور آمریکا نسبت به ایران به عمل آمده» بود، صادر شده بود. اشاره فوق به گزارشی بود که وزارت امورخارجه آمریکا از تهران دریافت کرده بود و در آن از روزنامه سیدضیاء‌الدین طباطبایی چنین نقل‌قول شده بود:
«آمریکا، یعنی تنها دولتی که می‌توانست به ما کمک کند، ایران را به حال خود رها کرد. سران چهار دولت بزرگ در پاریس تصمیم گرفتند ایران را تحت‌الحمایه کنند و کشور ما سهم بریتانیا قرار گرفت. پرزیدنت ویلسون با حرف‌ها و جملات مشعشع خود ایرانیان را فریب داد و نتیجه‌اش این شد که ایران وضع کنونی مصر را پیدا کرد.»
بعدا مشخص شد که عبارات عین جملات مقاله بسیار طولانی روزنامه رعد که در دفاع از قرارداد نوشته شده بود، نبوده بلکه چکیده گمراه‌کننده‌ای از آن مقاله بوده است. در واقع در این مقاله در دو مرحله به آمریکا اشاره شده بود. بار نخست آمده بود که ایالات‌متحده آمریکا احساسات نوع‌پرستی و نیکوکاری خود را نسبت به ملل روی زمین همیشه در قالب جملات مشعشع بروز می‌دهد بی‌آنکه به گفته‌هایش عمل کند. در مورد ایران هم عین این احساسات را در قالب جملاتی براق ولی بی‌فایده ابراز کرد. مثلا موقعی که روسیه تزاری اولتیماتوم معروف خود را به ایران تسلیم و درخواست کرد مورگان شوستر از ایران خارج شود، قدمی در حمایت از ایران برنداشت. هیچ‌یک از قدرت‌های بزرگ از ایران در کنفرانس صلح حمایت نکردند و هیچ چیز جز سیستم تحت‌الحمایگی به ایران نداد. اینان کره زمین را به سه منطقه نفوذ تقسیم کرده بودند و ایران سهم بریتانیای کبیر شده بود و سرنوشت ایران پیشاپیش تعیین شده بود. ملت‌های ضعیف مواد ۱۴گانه پرزیدنت ویلسون را اشتباه تفسیر کرده‌اند. مصری‌ها هم عین این اشتباه را مرتکب شدند. ملت مصر قیام کرد تا استقلال کامل خود را به‌دست آورد... ولی نخستین اعلامیه رسمی که در قاهره صادر شد از طرف نماینده سیاسی آمریکا در آن کشور بود به این مضمون که استقرار سلطه انگلستان بر مصر با روح مواد ۱۴گانه منافات ندارد.
نامدبرانه‌ترین اشاره به آمریکا در جای دیگری از مقاله پس از مطلب بالا آمده و در آن نویسنده مقاله گفته بود هیات ایرانی اعزامی به کنفرانس صلح، گول «جملات زاهدانه پرزیدنت ویلسون» را خورده است. این مقاله بازتاب شور و شوق سیدضیاء در دفاع از قرارداد در برابر مخالفان آن بود که ادعا می‌کردند اگر دولت با آمریکا تماس گرفته بود، آن حکومت معامله بهتری با ایران می‌کرد. ولی در آن اوضاع و احوال، زمینه سوءبرداشت از این مقاله کاملا فراهم بود و به قرارداد لطمه جبران ناپذیری زد.
بیانیه رسمی آمریکا اعلام می‌کرد که آن کشور از کمک کردن به ایران مضایقه نکرده و امتناع نورزیده است. اعضای هیات نمایندگی آمریکا در کنفرانس صلح پاریس مساعی خود را به کار برده‌اند تا هیات ایران بتواند در جلسات کنفرانس حضور یابد و حرف‌های خود را به گوش نمایندگان دولت‌هایی که در آنجا گرد آمده بودند برساند ولی در این زمینه کمکی از دیگران (یعنی از انگلستان) دریافت نکردند، که انعقاد این قرارداد شاید تا حدودی دلیل آن را تشریح و تعلیل کند. بیانیه در ادامه می‌گفت که حکومت ایران در تهران هم از مساعی نمایندگانش در پاریس که به‌طور جدی و صریح خواستار حکومت و معاضدت فوری آمریکا بودند حمایتی به عمل نیاورد و این قرارداد -که آمریکا را شگفت‌زده کرده است - نشان می‌دهد که ایران طالب حمایت و کمک دولت آمریکا نیست.
کرزن روز بعد نامه‌ای طولانی برای سفیر آمریکا نوشت که در قالب عباراتی بسیار مودبانه تنظیم شده بود. وی در این نامه ضمن یادآوری گفت‌وگوی قبلی خود با سفیر آمریکا درباره قرارداد و اظهارنظر مثبت دیویس درباره آن، نوشت در جریان تواقفی که پیش از انعقاد قرارداد در پاریس داشته از طریق یکی از دستیاران پرزیدنت ویلسون به نام کلنل هاوس، ایشان را در جریان گفت‌وگوهای تهران قرار داده بود ولی اکنون می‌شنود که بیانیه در تهران انتشار یافته است که «قطع نظر از اینکه با عرف و آداب جاری دیپلماسی مغایر است، به‌طور حتم از دید ناظران محلی چنین تعبیر خواهد شد که دولت آمریکا عقد این قرارداد را با نظر نامساعد و حتی خصمانه می‌نگرد (کما اینکه به حقیقت همین‌طور هم تعبیر شده است).»
به نوشته کرزن، در این قرارداد چیزی نیست که سوءظن دوستان آمریکا را توجیه کند. به واقع این قرارداد بسیار شبیه قراردادی است که خود دولت آمریکا در این اواخر مشغول مذاکره برای بستن آن با لیبریا بوده است. کرزن نوشت که هیچ‌گونه مسوولیتی در قبال تفسیر نادرستی که از مقاله روزنامه رعد به عمل آمده است ندارد ولی امیدوار است آمریکا بی‌درنگ به حکومت ایران اطلاع بدهد که اعلامیه‌ای که از سوی آن کشور منتشر شده منظورش وارد کردن هیچ‌گونه اتهام مغرضانه به روح قرارداد ایران و انگلیس نبوده، بلکه فقط می‌خواسته است اثرات سوءتفاهمی را که مقاله روزنامه رعد ممکن است ایجاد کرده باشد، زایل کند.
منبع: محمدعلی همایون کاتوزیان، تضاد دولت و ملت: نظریه تاریخ و سیاست در ایران، ترجمه علیرضا طیب، نشر نی، ۱۳۹۱.