مسیر کاروان‌های حج در دوره قاجاریه
حجاج ایران از ارکان اصلی این کاروان بودند و ما در سفرنامههای نوشته شده در دوره قاجار، آگاهی‌های بسیار از چگونگی برگزاری مراسم حج به وسیله دولت عثمانی به دست می‌آوریم. گزارش‌های حج‌نامه‌نویسان این دوران، اهمیت بسیاری دارد؛ از آن جهت که عملکرد دولت عثمانی در رابطه با حج را از چشم همسایگان ایرانی‌اش نشان می‌دهد.
پس از تسلط عثمانیان بر مصر، شام، عراق و حجازکه مصادف با اوایل قرن ۱۶ میلادی بود، ایرانیان برای رفتن به مکه و ادای فریضه حج ناچار به عبور از سرزمین‌های عثمانی و اقامت در آن بودند. سلاطین عثمانی نیز که خود را خادم‌الحرمین و خلیفه مسلمانان جهان می‌شمردند، به‌عنوان میزبان، برای حجاج ایرانی نیز مانند دیگر حجاج سرزمین‌های اسلامی، امنیت راه و امکان انجام فریضه حج فراهم می‌کردند؛ زیرا عبادت حج در اصل ملغی کننده هر نوع تمایز و تفاخر میان مسلمانان بوده و هنگام انجام این عبادت همه مسلمانان در یک نقطه با هم اشتراک نظر داشتند، که آن همان توحید بوده است.
بنابراین، حاکمان دو دولتِ رقیب و معارض؛ یعنی ایرانی و عثمانی، باید برای انجام این عبادت، اختلافات خود را کنار می‌گذاشتند. حج، از آن رو حلقه اتصال ایران و عثمانی بودکه امکان ارتباط هر چه بیشتر دو دولت و ملت را فراهم می‌آورد. به خصوص سفر ماموران، بزرگان و تجار ایرانی که از راه استانبول رفت و آمد می‌کردند، به خاطر گفت‌وگو و مناسبات و روابط با عثمانیان وجهه سیاسی می‌یافت و در راه‌های دیگر نیز، ایرانیان بیشتر با محافظان و رجال اداری و سیاسی در ارتباط بودند.گاهی این سفرها و حوادثی که در راه به وجود می‌آمد، به وسیله حاجیانی که اکثرا به زبان ترکی مسلط بودند به رشته تحریر در می‌آمد و به این ترتیب مجموعه ارزشمندی از خاطرات و سفرنامههای آن دوره سامان می‌یافت.
چنانکه در منابع آمده، عبور حجاج ایرانی از شرق آناتولی و شام و حلب، به خاطر تشابه مذهب آنان با اتباع آن مناطق، به‌خصوص در دوره صفوی، وضعیت خاصی را به وجود می‌آورد و دولت عثمانی این مساله را به شدت درکنترل خود داشت. به همین دلیل و همچنین به خاطر ناامنی راه‌های دیگر، دولت عثمانی از حجاج ایرانی با تاکید می‌خواست که تنها از گذرگاه رسمی ـ که راه شام بود ـ آمد وشد داشته باشند و از راه‌های دیگر استفاده نکنند.البته در دوران قاجاریه اوضاع رو به بهبود رفت و حجاج ایرانی جز در راه جبل، در راه‌های دیگر؛ یعنی راه بصره، راه دریا، راه استانبول، راه‌حلب و راه شام با مشکلات دوران صفوی مواجه نشدند.
حجاج ایرانی، قبل و بعد از انجام حج به دلیل اینکه می‌خواستند به زیارت قبور امامان شرفیاب شوند، مسیر راهشان را نیز براساس آن تعیین می‌کردند. اگر حجاج راه خشکی از مسیر عراق را در پیش می‌گرفتند، راه شام به جبل را (که کوتاه اما فوق‌العاده خطرناک بود) ترجیح می‌دادند. آن حجاجی که راه شام را برمی‌گزیدند دو مسیر در پیش داشتند: بعد از زیارت عتبات عالیات از نجف یا راه پایین (کاظمین، رمادی، میادین، دیرالزور، تدمر، شام) یا از راه بالایی( دنباله رودخانه فرات؛ یعنی کاظمین، سامرا، موصل، عرفه) به حلب می‌آمدند آنها در عرفه به زیارت مقام ابراهیم شرفیاب می‌شدند..
اما تجار و مامورین دولت، مسیر طولانی‌تر را انتخاب می‌کردند. آنها از طریق باکو و تفلیس به دریای سیاه و از آنجا به استانبول می‌آمدند و با کشتی‌های دولت عثمانی و اروپایی به سوئز و از آنجا به مکه می‌رفتند. آن راه را در اصطلاح «راه استانبول» می‌گفتند. راه دریایی‌که بیشتر، مردم عادی از آن استفاده می‌کردند نیز طولانی بوده است. یک مسیر آن از بنادر خلیج‌فارس به دریای سرخ و از طریق دور زدن جزیره عربستان بود. حجاج ایرانی به همراه محافظان کاروان رسمی عثمانی به جده (بندر مکه) یا ینبع (بندر مدینه) می‌رفتند. از سوی دیگر ایرانیانی که یا از راه عراق یا از راه بیروت به شام می‌آمدند، نیز با کاروان رسمی عثمانیان به مکه می‌رفتند.
سفرنامههای ناصرخسرو(۴۳۷ق.)، خاقانی (۵۵۱ ق.)، ابیوردی(۸۹۸ ق.)، مرادآبادی (۱۰۲۱ق.)، کشمیری (۱۱۵۴ق.)، بانویی اصفهانی (اواخر قرن ۱۲ق.)، شیخ جبل عاملی (۱۰۳۳ق.)، مجلسی (۱۰۴۱ق.) و مشیری (۱۰۸۹ق.)که قبل از دوران قاجار نوشته شده‌اند، همراه با سفرنامههای سال‌های ۱۳۳۸ـ۱۲۶۰ق. که تا کنون نگارنده دیده است و به ۴۵ مورد می‌رسد، مجموعه فوق‌العاده‌ای است.
سفرنامههای ایرانیان، در مقایسه با سفرنامههای حج عثمانیان، از اطلاعات بیشتر و متنوع‌تری برخوردار است؛ چرا که راه حج عثمانی تنها یک راه و آن هم راه رسمی بوده و امنیت کامل داشته است. ضمن اینکه مسلمانان عثمانی، سفر حج را صرفا به دیده دینی می نگریستند و نیاز چندانی به نوشتن سفرنامه احساس نمی‌کردند. سفرنامههای ایرانی نگاهی از بیرون به حج‌گزاری دولت عثمانی داشته و رفتار دولت عثمانی با حجاج را به خوبی نشان می‌دادند. این سفرنامه‌ها گاهی به اطلاعات مهم اما جزئی توجه داشتند که از دید دولت عثمانی دور می‌ماند و این برای شناخت تاریخ حج‌گزاری دولت عثمانی اهمیت بسیار دارد.در سفرنامههای دوره قاجار، راه شام و جبل کمتر و راه دریا و راه استانبول بیشتر مورد توجه واقع می‌شود. علت توجه بیشتر به راه استانبول، اولا دیدن پایتخت دولت عثمانی بود که دروازه اروپا شمرده می‌شد و ثانیا دیدن سرزمین‌هایی مانند آذربایجان و گرجستان که مردمانش هنوز به ایران تعلق خاطر داشتند. دیدن قاهره که یکی از مراکز مهم اسلامی بوده نیز دلیل دیگر ترجیح دادن راه استانبول بوده است.
تغییر راه‌ها و نبود امنیت در آنها و سختی‌های رفت و آمد از راه‌های غیررسمی، از مهم‌ترین شکایات مطرح شده ایرانیان در خاطراتشان است. این سفرنامه‌ها علاوه بر ارزش و اهمیتی که امروز دارند، حتی در زمان خود نیز بسیار جالب بودند؛ چرا که اطلاعات جزئی و دقیقی از راه‌ها و معاملاتی که حجاج انجام می‌دادند، برای کسانی‌که قصد حج داشتند، به دست می‌داد. اینکه راه شام و استانبول که تحت نظر دولت عثمانی بوده، هر دو، مورد استفاده ایرانیان واقع می‌شد، باعث می‌شود تا سفرنامههای آنها برای بررسی چگونگی عملکرد دولت عثمانی در مواجهه با مقوله حج، ارزشی مضاعف بیابد.
ارائه آمار دقیق از حجاج ایرانی در کاروان‌های رسمی عثمانی، بدون استفاده از اسناد عثمانی، بسیار دشوار است؛ اما بر مبنای سفرنامههای ایرانی نیز می‌توان اطلاعات محدودی در این زمینه یافت. در یک سند عثمانی متعلق به سال ۱۲۶۰ ق. ذکر می‌شود که: «۳۰۰ حاجی ایرانی از ارض روم به سرزمین عثمانی وارد شدند و طبق کتاب «سفرنامه مکه فراهانی» در سال ۱۳۰۶ ق. از شام ۳۵۰ حاجی ایرانی همراه کاروان عثمانی به مدینه رفتند.»سفرنامه فراهانی در ارائه معلومات و اطلاعات جزئی، از ارزشمندترین سفرنامههای حج دوره قاجار محسوب می‌شود. او در مورد آمار، خصوصیات و مذهب کلیه حجاجی که در مکه حضور داشتند، به خصوص حجاج ایرانی، اطلاعات خوبی به دست می‌دهد:
«حجاج ایرانی، اینها همه ساله از۸۰۰۰ الی۱۰۰۰ نفر به‌مکه می آیند... دراین سال (۱۳۰۳) ق از ایران به مکه معظمه، سه هزار و کسری آمده بودند؛ به این معنا (که) هشتصد نفر از راه شام آمد که پنجاه نفر از آنها از تشنگی و باد سام مرده بودند و قریب یکصد نفر هم از راه جبل با لباس مبدل آمدند و یک هزار و دویست نفر از راه بوشهر و بندر عباس و بغداد آمده و از جده وارد شده، یک هزار و کسری هم از راه استانبول آمدند و از جده و ینبع وارد شدند.» گزارش‌های فراهانی به حجاج ایرانی محدود نمی‌شود. او با دادن اطلاعاتی با ارزش از حجاج استانبول، آناتولی و روملی و طرابوزان، دقت نظر فوق‌العاده خود را به اثبات می‌رساند:
«حجاج اسلامبولی و آناتولی و روملی و طرابوزان، همه ساله از دوازده هزار الی پنج هزار نفر می‌شوند. اینها اگر چه به مذاهب اربعه [اند]، اما اغلب طریقه دراویش دارند و سنی صوفی هستند و به ندرت شیعه هم در بین آنان یافت می‌شود و ابدا تعصبی در مذهب ندارند و اغلب صلح کنند و همگی رعیت دولت روم‌اند و هر نفری یک مجیدی و یک ربع که قریب هفت هزار دینار پول ایران است، از بابت تذکره به کارگزار دولت عثمانی که در جده است می‌دهند و در هذه السنه، قریب به هفت هزار نفر آمده بودند و اغلب از جده و ینبوع وارد مملکت حجاز شدند.»
در ادامه، فراهانی اطلاعات بیشتری در مورد حجاج می‌دهد:
«آنها از یک هزار نفر الی پانصد نفر، همه ساله می آیند. تبعه دولت عثمانی‌اند و اغلب به مذهب شافعی هستند و خارجی و یزیدی هم دارند و با محمل پیغمبر ـ صلی الله علیه وآله ـ از راه خشکی می‌آیند. سعید پاشا سال‌ها است که با امین صره و عسکر و توپ، محمل را در کمال انتظام و ترتیب به مکه می آورد و مخارج گزاف از دولت عثمانی برای این کار داده می‌شود و این شامی‌ها چون با محمل هستند از بابت تذکره و باج و غیره چیزی نمی‌دهند و در هذه سنه، به واسطه دریافت حج اکبر، قریب یک هزار و ششصد نفر آمده بودند.»بنابراین سفرنامه فراهانی، از جهت ارائه اطلاعات جزئی و دقیق، کم‌نظیر بوده و سفرنامه‌ای منحصر به فرد به شمار می‌رود. آمار و تعداد حاجیان موضوعی است که در کمتر سفرنامه‌ای مورد توجه قرار گرفته است و از این نظر باید برای سفرنامه فراهانی جایگاهی ویژه در نظر گرفت.
منبع: سفرنامه میرزا محمد حسن حسین فراهانی، به کوشش مسعود گلزاری، انتشارات فردوسی، 1363