نقش میرزاحسین‌خان سپهسالار در واگذاری امتیازات به‌روس ها و انگلیسی‌ها
در سـال ۱۲۷۵ ه ق در سـال آخـر صدارت میـرزا آقـاخان نوری به منصب وزیر مختار ایران در اسلامبول منصوب شد و مدت ۱۰ سال واندی تا سال ۱۲۸۵ به عنوان وزیر مختار و دو سال آخر به عنوان سفیر کبیر دربار عثمانی خدمت کرد. در دورانی که میرزاحسین‌خان به عنوان سفیر کبیر در عثمانی خدمت می‌کرد موقعیت ایرانیان در آن کشور تحکیم یافت. در سال ۱۲۸۷ ناصرالدین‌شاه قاجار عازم سفر عتبات عالیات شد. میرزاحسین‌خان سپهسالار اجازه سفر به عراق را از دولت عثمانی گرفت.
شاه قبل از سفر به عتبات عالیات طی نامه‌ای به میرزاحسین‌خان فراهم کردن ترتیبات سفر را به او محول کرد. شاه به پاس خدمات میرزاحسین‌خان، او را به همراه خود به تهران آورد و پس از اهدای خلعتی به او ریاست وزارت عدلیه و وزارت وظایف و اوقاف کل ممالک محروسه ایران را واگذار کرد. (۱) در روز ۱۲ رجب۱۲۸۸ه ناصرالدین شاه که از دلبستگی میرزاحسین‌خان به امور نظامی‌گری اطلاع یافته بود، مشیرالدوله را به لقب سپهسالار اعظم مفتخر و اداره کل امور قشون ایران را به او تفویض کرد.
در ایـن مدت وی وزارت لشکر را در وزارت جنگ ادغام و در سال ۱۲۹۶ ه ق قرار دادی بین ایران و روسیه منعقد کرد که بر اساس آن قزاقخانه در ایران تاسیس شد. بریگاد قزاق و روسای آن طبق قرارداد استخدامی فقط تابع وزارت جنگ ایران بودند، اما کم‌کم به صورت یک نیروی مستقل وابسته به دربار روسیه درآمدند از آن زمان به بعد قزاقخانه یکی از اعمال نفوذ روس بود. خدمات سپهسالار در این مدت کم، بیش از پیش ناصرالدین شاه را فریفته استعداد و لیاقت او کرد در نتیجه در تاریخ ۲۹ شعبان ۱۲۸۸ ه.ق فرمان صدراعظمی سپهسالار را صادر و کلیه امور مملکتی را به او محول کرد.
دوران صدارت میرزاحسین‌خان سپهسالار در سال ۱۲۸۹ ه ق میرزاحسین‌خان با همفکری میرزا ملکم خان ارمنی امتیاز تاسیس خط آهن و استخراج معادن ایران، غیر از معادن فلزات قیمتی را به شخصی موسوم به بارون جولیوس دورویتر واگذار کرد.
به موجب توافق‌نامه‌ای که بین دولت ایران و رویتر که تابعیت انگلستان را داشت به امضا رسید بـرای مدت ۷۰ سال امتیاز خط راه‌آهن از دریای خزر تا خلیج فارس، انحصار استخراج تمام معادن و امتیاز جنگل‌ها، امتیاز آباد کردن کلیه زمین‌های بایر، انحصار حفر قنات در تمام ایران، کندن مجاری، امتیاز دایر کردن بانک، کشیدن خط تلگراف در سرتاسر ایران به استثنای معادن طلا و نقره به رویتر واگذار شد. (۲) حقوق دولت از منافع خالص راه‌آهن سالی بیست درصد و از سود خالص معادن و جنگل و آبیاری پانزده درصد به دولت می‌رسید مسلما تمایل سپهسالار به انگلیسی‌ها که در دوران وزارت امور خارجه و صدراعظمی به صور مختلف نشان داده شد در انعقاد این قرارداد بی‌تاثیر نبوده است.
از مخالفان جدی قرارداد رویتر روحانیت و علما بودند، مرحوم آیت‌الله حاج ملا علی کنی و آیت‌الله سید صالح عرب دو تن از روحانیونی بودند که قرارداد را منفی و حرام اعلام کردند مرحوم حاج ملا علی کنی در نـامه‌ای خطـاب بـه نـاصرالدین شـاه دربـاره ایـن قـرارداد و خطـرفراماسونری خطاب و عتاب جالبی دارد این نامه مفصل و اعتراضی یک هفته بعد از مراجعت ناصرالدین شاه از فرنگ نوشته‌شد و اعتقاد عده‌ای بر آن است که نگارش آن باعث عزل و برکناری سپهسالار از صدارت شد.
واگذاری امتیاز راه‌آهن به فالکنهاگن و شیلات به روس‌ها از گرفتاری رویتر رهایی نیافته دولت ایران با مشغله دیگری دست به گریبان شد، پیشنهاد ساختن راه‌آهن جلفا به تبریز، اما این زاده عقل اقتصادی و سیاسی دولت ما نبود جنبه‌ای بود از نقشه ژنرال آدلف فالکنهاگن. شرایط قرارنامه روسی سنگین تر از قرارداد رویتر بود. مدت امتیازنامه هفتاد سال و درآمد سالانه دولت به ماخذ پنجاه درصد سود خالص در نظر گرفته شد.
در هر حال دولت ایران شرایط پیشنهادی فالکنهاگن را نپذیرفت و مخالفت انگلیس هم ادامه داشت در ۲۷فوریه ۱۸۷۵ دستور فرستاد که مطلب را دنبال نکنند پس فالکنهاگن ضمن تلگرافیه میرزاحسین خان اعلام کرد طرح قرارنامه راه‌آهن را کان لم یکن تلقی کنند. میرزا حسن خان سپهسالار شیلات شمال را در سال ۱۲۸۹ ه .ق به یک تاجر روسی به نام استوان لیانازوف، واگذار کرد.
روابط ایران و روسیه در دوره میرزاحسین‌خان سپهسالار میرزاحسین‌خان که در دوره اول حیات سیاسی خود از نزدیکی با انگلیسی‌ها نتیجه‌ای به دست نیاورده بود و مورد غضب روس‌ها نیز قرار گرفت؛ در دوره دوم حیات سیاسی خود راه نزدیکی با دولت تزاری را در پیش گرفت و برای حفظ موقعیت خود امتیازاتی به این دولت داد. جنگ‌های دوره اول و دوم ایران و روسیه در شمال غرب ایران اتفاق افتاد، اما توسعه‌طلبی دولت روسیه تزاری به این موارد محدود نشد آنها در مشرق دریای مازندران نیز اقدام به پیشروی کردند و سرانجام در زمان سلطنت ناصرالدین شـاه قـاجـار و دوران صدارت میرزاحسین‌خان سپهسالار زمینه‌های جدایی نواحی ترکمنستان و ماورالنهر را از ایران فراهم کردند.
میرزاحسین‌خان که براساس تجارب قبلی به این نتیجه رسیده بود که در مناقشات ایران و روسیه زمامداران بریتانیا جانب تمامیت ارضی ایران را نخواهند گرفت و در نهایت از روس‌ها طرفداری خواهند کرد تلاش خود را به کاربرد تا نظر دولت قدرتمند شمالی را جلب کند اگرچه در مدت بیست سال کوشیده بود تا با دولت انگلیس روابط استواری برقرار کند و در دفاع از امتیاز رویتر مقام صدراعظمی خود را از دست داده بود. (۵)
از طرف دیگر اعتراض ایران بـه توسعه‌طلبی روس‌ها بـه سوی مرو و هرات و فرستادن سپاهیانی به آخال که انگلیسی‌ها خواستار آن بودند آتش خشم تزار را نسبت به دولت ایران شعله‌ور می‌ساخت ضمنا مخالفت با روس‌ها احتمال از دست دادن استرآباد و خراسان را نیز در برداشت.
شاید به همین دلیل بود که میرزاحسین‌خان به روس‌ها قول داده بود که شاه ایران در مورد لشکرکشی به آخال با روس‌ها حاضر به همکاری است و حتی برای نیروی روس در ماورای خزر خواربار و وسایل حمل‌ونقل فراهم خواهد کرد (۶) لشکرکشی آخال در محیط سیاسی آکنده از مخالفت و شک و تردید آغاز شد.
منابع:
۱.اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، صدرالتواریخ، شرح حال صدراعظم‌های پادشاهان قاجار به کوشش محمد مشیری، انتشارات توحید، تهران ۱۳۴۹.ص۲۶۶
۲.خان ملک ساسانی / دست پنهان سیاست انگلیس درایران / انتشارات هدایت / چاپ دوم و ۱۳۵۲ص۵۷
۳.فشاهی، محمد رضا، تکوین سرمایه‌داری در ایران، چ اول، تهران ۱۳۶۰.ص۱۶۰
۴. آدمیت، فریدون، اندیشه ترقی وحکومت قانون عصر سپهسالار، انتشارات خوارزمی،تهران۱۳۵۱ / ص۳۷۴
۵. کاظم زاده، فیروز، روس و انگلیس در ایران، ۱۸۱۴-۱۹۶۴، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چ دوم ۱۳۷۱.ص۵۶ ۶.همان