جاده و عمارت بسازید
ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۵۳ هجری شمسی (۱۲۹۲ ه.ق)
به علیرضاخان قوانلو قاجار ملقب به عضدالملک که در آن زمان والی مازندران بود - و بعدها پس از عزل محمدعلی شاه به نیابت سلطنت رسید- دستور داد که راه‌ها و مجاری اصلی ورودی و خروجی مازندران را بسازد و ظرف سه سال تکمیل کند. در اینجا متن دستورنامه ناصرالدین شاه از نظرتان می‌گذرد:
کارهایی که باید، ان‌شاءالله، به دستیاری اهتمامات عضدالملک در مازندران فیصل پذیرد و به موجب این دستخط ماذون است، اقدام کند.
راه لاریجان از کتل امامزاده هاشم الی هلامه‌سر یک فرسخی آمل ساخته شده و تمام است و از هلامه‌سر به آمل باید ساخته شود؛ به این طور که خیابانی پشت ماهی ساخته، با زغال و شن بکوبند. از دو طرف خیابان نهر و زه‌کش داشته باشد. هرچه گل و لای کهنه است، بردارند. در هر موقع که آبرو و نهر زراعت است، پل ببندند؛ خیلی محکم و مضبوط و عراده‌رو بسازند.
از آمل الی بارفروش به همین تفصیل خیابان مستقیم مستحکم کالسکه‌رو با پل‌های محکم ساخته شود اما به همان طور که عرض کرده‌اند، مخارج این قسمت راه را تجار و اعیان مازندران خواهند داد.
از بارفروش به ساری را موافق شرح فوق با خرج دولت، راه خوب مستحکم ابدی ساخته می‌شود و راه و پل‌های آن هیچ‌وقت عیب نکند.
از ساری تا فرح‌آباد خیابان قدیم شاه عباسی باقی است که در چند نقطه خراب شده است. باید همان خیابان را اصل و اساس قرار داده، هرچه باقی و برقرار است، خیلی خوب و درست مرمت شود و هرچه قابل اصلاح نیست، گل و لای کهنه و پوسیده را بردارند. در مجرای آب‌ها پل محکم ببندند؛ مثل خیابان قدیم و در کمال استحکام بسازند؛ به طوری که بالفرض چندین روز متوالی بارندگی شود، در خیابان اثری از گل و باتلاق نباشد و کالسکه به راحت از ساری به فرح‌آباد بیاید.
آثار سلاطین سلف که در فرح‌آباد رسوم و علامات آن برقرار است، باید، ان‌شاءالله، به صورت اصلیه برگشته مضبوط و محفوظ بماند. عضدالملک تمام ابنیه قدیمه صفویه را در فرح‌آباد معلوم کرده، از حیاط‌ها و مسجد و میدان و عمارت و کاخ و حمام و دیوانخانه و حرمخانه و سد و برج و پل و بازار و کاروانسرا و اصطبل و غیره هرچه بوده است، بازدید شود و در همان طرح و هیات اولیه با مصالح موجوده برگردد؛ مثلا مسجد را به همان طور که در اول بنا شده بود، تمام و کامل تعمیر کند، حتی کاشی‌پز بخواهد، خشت کاشی مسجد ریخته است، از نو بسازند و نصب کنند و قس‌علی‌هذا، عمارات را بدون هیچ نقص و قصور تعمیر یا تجدید کنند. محوطه کوشک جهان‌نما را باغچه‌بندی و درختکاری کنند، اشجار مرکبات و غیره را غرس نمایند. در حیاط کوچک جنب دیوانخانه، حرمخانه و حمام بنا شود؛ من‌جمیع‌الجهات طوری باشد که هروقت به فرح‌آباد بیاییم، عمارات و بیوتات آن کافی و کامل باشد. آبدارخانه و قهوه‌خانه، آشپزخانه، کالسکه‌خانه، رختدارخانه، صندوقخانه، جای عملجات حرم [و] سایر بیوتات تک و مجرد یکی‌یکی در کنار رودخانه بنا شود و همه مشتمل به مایحتاج باشد که در فرح‌آباد عملجات به هیچ قسم چادر محتاج نباشند. یک باب حمام عمومی هم برای عامه مسلمین و ملتزمین ساخته شود. منظر همه عمارات از دو طرف به رودخانه باشد و همه عمارات پله برای برداشتن آب از رودخانه داشته باشند.
[حاشیه]: خرج این بیوتات را سنگین برداشت نکنند؛ با مخارج کم، جاهای جامع و خوب ساخته شود.
در دهنه رود تجن، در همین محل که حالا واتکه و جای صیادی است، از دو سمت دو برج عریض وسیع که به عبارت اخری دو باستیان مسقف است، ساخته شود و در هر یک دو عراده توپ باشد که در اعیاد یا تشریفات سلطنتی شلیک کند و دهنه را حراست کند. برای طراحی و موقع ایجاد دو برج مهندسی لازم است که از روی قاعده بسازند.
از آن طرف پل که جهت شرقی رودخانه است، یک خیابان مستقیم کالسکه‌رو زغال و شن ریخته، محکم و مضبوط تا کنار دریا بسازند.
باغ گل‌تپه که در نیم فرسخی فرح‌آباد و آثار و رسوم آن معلوم است، از هر جهت مثل زمان سابق تعمیر و تنظیف شود و مثل باغات شهری گلکاری و درختکاری شود.
از خانه‌های چوبی در حاجی ترخان می‌سازند. عضدالملک برای نمونه گفت‌وگو کند چند باب بیاورند و معلوم شود خانه‌ای که گنجایش چند نفر داشته باشد، به چه قیمت وارد می‌شود.
ان‌شاءالله، همین که عمارات تمام شد و از کار بنایی و نجاری بیرون آمد، عضدالملک مبل آن را، از فرش و آینه و زینت و اسباب چراغ و سایر ملزومات، از فرنگستان بخواهد و همه عمارات از این جهت نیز تکمیل شود.
خود عضدالملک هم با خرج و پول خود باید یک دست عمارت بسیار عالی و معتبر بسازد و بعد از عمارات دولتی، این عمارت اول بنای فرح‌آباد باشد و حتما زود و خوب این عمارت مختص خود را انجام دهد.
اعیان و اکابر مازندران و سرکردگان مازندرانی هم بعد از آنکه دیدند همت به آبادی فرح‌آباد مصروف است، هر یک برای خود در کنار رودخانه عمارات خوب و قشنگ بنا کنند.
و نزدیک عمارت دولتی را برای اعیان اردو، مثل ساعدالدوله و امین‌الملک و پیشخدمتان، بگذارند که آنها برای خود خانه بسازند.
عضدالملک یک دستگاه کالسکه پانصد تومانی و ۱۰ درشکه دویست تومانی با اسباب اسب خریداری کرده در کالسکه‌خانه فرح‌آباد بگذارد و سی فروند قایق ابتیاع کند که ۱۰فروند آن ۶ پارو و بیست فروند آن چهار پارو داشته باشد و این قایق‌ها به فرضات مازندران قسمت شود؛ ۶ فروند در فرح‌آباد بماند، باقی را در سایر رودخانه‌ها هریک کوچک است، مثل مولوده و ایزده، یک فروند و هریک بزرگ است، مثل مشهدسر و سرخ رود، دو فروند بگذارند با تشک و بالش و اسباب، به کدخدا و رییس هر محل بسپارند و قبض بگیرند.
راه چالوس از پل کرات الی فرضه چالوس فقط تسطیح شده است و در جنگل مشرف به دریا هیچ متعرض ساختن نشده‌اند، بیشتر آن گل و باتلاق است و بعضی جاها پل‌سازی و جنگل تراشی لازم دارد و آنچه سطح راه است، باید شن‌ریزی و زغال‌ریزی شود. به ساعدالدوله فرمایش شده است به طور مقاطعه مراقبت کند این راه را از کناره دریا الی پل کرات بسازند. گل و لجن کهنه را بردارد، زغال و شوره بریزد. قرارنامه این امر را با ساعدالدوله مبادله کرده به نظر ما برساند. [صحه ناصرالدین شاه]
[حاشیه به خط ناصرالدین شاه]: ان‌شاءالله تعالی، عضدالملک باید از قرار همین یادداشت یکی‌یکی معمول داشته، در عرض سه سال همه این فرمایشات را، ان‌شاءالله، به اتمام برساند و مخارج هریک را قبل از اقدام باید به عرض برساند.
تعمیرات اشرف که ان‌شاءالله تعالی، باید اقدام شود:
دروازه عمارت که به سمت شهر و روبه دریا واقع است، خوب و پاکیزه و نو ساخته شده کاشیکاری کنند. محوطه فاصله میان دروازه و درب باغ و عمارت سابقا غلامخانه بوده است. حالا هم که دیوار آن ساخته می‌شود، در هر طرف بیست و پنج اتاق ساخته شود و خرج هر اتاق الی پنجاه تومان بشود.
دروازه باغ و عمارت را خوب و پاکیزه، با سردر خیلی جامع و خوب بسازند که فی‌الحقیقه کشیکخانه دولتی خواهد شد.
دیوانخانه دیوار و عمارتش محدود و معین است. باید تعمیرات لازمه بشود به این طور که دیوار را خراب و مستحکم مرمت کنند، عمارت تنظیف شود. درخت‌ها را تراش بدهند، خیابان‌ها مرمت و پاکیزه شود. حوض و نهرها خوب و تمیز باشد، باغچه‌بندی و سایر نهال‌کاری و غیره هر چه لازم است، بشود.
سابقا آب این عمارت از حوضی که زیر کوه و در منتهاالیه عمارت واقع است، خارج می‌شد و از آنجا به نهرها و حوض‌ها جاری می‌کردند. حالا چند حوض و نهر خشک مانده، از یک حوض پایین‌تر آب بیرون می‌آید. باید طوری بشود که آب از همان مجرای قدیم بیرون بیاید و اگر سکنه آنجا در این باب تقلبی کرده‌اند، رفع و منع کنند و هر جای این نهرها تا پایین از سنگ‌ها تقلب کرده و نقص وارد شده است، اصلاح کنند.
تالار وسط حالا هفت دهنه و ستون‌ها چوب خراطی نشده است. باید ستون‌ها را آلت‌بندی و نقاشی کنند که خیلی قشنگ و خوشایند باشد.
حوض میان تالار را خوب و منقح کنند و آبشارها که از سنگ است، تمیز و پاکیزه شود.
سنگ‌ها از ابتدا که به کار رفته است، تمیز و تنظیف نکرده‌اند. بدهند روی سنگ‌ها را بسایند و صاف کنند و درزها را جفت‌گیری کنند و بعد از این که سرایدار خواهد داشت، همیشه تمیز خواهد ماند.
دو طرف بدنه تالار را آینه کنند و سقف تالار آلت‌بندی تخته با آینه ریزه بشود. اتاق‌های جنبین تالار را تعمیر کرده، در و پنجره و اُرسی خوب بگذارند و کاغذ خوب بچسبانند.
علف هرزه و بی‌مصرف باغ را تراشیده، باغچه‌های آنجا را گلکاری نمایند.
دیوار باغ اندرونی یکسره ساخته و تعمیر شود که محوطه عمارت اندرونی به قدری که هست، محکم و مضبوط ساخته شود. درخت‌های بی‌معنی و بی‌موقع را بیندازند. درخت‌های مرکبات و غیره را تراش بدهند. هر جا نهال لازم است، غرس شود. باغچه‌بندی و خیابان‌ها را مرتب و مضبوط کنند. حوضخانه اندرونی راه آبش خراب شده و آب نمی‌آید، باید ساخته شود. عمارت حوضخانه را مرمت کنند. حمام اندرونی ساخته شود. برای یورت اندرونی بیست اتاق سفال‌پوش آجری قشنگ این طرف و آن طرف حوضخانه بسازند و جا و منزل خواجه‌ها و عمله‌جات اندرونی که حکم شده بود در صفی‌آباد ساخته شود آنجا لازم نیست، در همین جا ساخته شود. و آب حوضخانه همان طور که پیش‌تر می‌آمد و از آبشار دم دروازه به دیوانخانه می‌‌ریخت، جاری بشود.
[حاشیه به خط ناصرالدین شاه]: سنگ‌های دور حوض و باغچه هر چه شکسته است، عوض بکنند. ۶ عدد چهل‌چراغ برای تالار بخرند، بیاورند، بیاویزند. هر چهل‌چراغ به دویست تومان اینجا برسد؛ یکی در وسط اعلاتر باشد به چهار صد تومان قیمت. [صحه ناصرالدین شاه]
منبع: مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی