نقش موثر ارامنه در انقلاب مشروطه

بنابراین مجموعه اسناد مولف را به این جهت سوق داد که کتاب خود را در محدوده اسناد گرد‌آوری‌شده موجود به نگارش در آورد که از صحت و قطعیت تاریخی کافی برخوردار بودند. البته آن‌چنان‌که خود مولف در مقدمه اثر بر آن تاکید کرده، وی در روند جست‌وجوی اسناد به این نتیجه رسیده که مبارزان ارمنی فدراسیون انقلابی ارمنی، داشناکسوتیون منسجم‌‌ترین، نزدیک‌ترین و موثرترین همکاری‌ها را با ‌مشروطه‌خواهان ایرانی داشته‌اند. بنابراین توصیف اهم وقایع مربوط به چگونگی همکاری ارمنیان با نهضت مشروطیت ایران را در ذیل همکاری‌های این حزب قرار داده است.‌ در ۱۳۲۳ق /  ۱۹۰۶م گروه‌های فدراسیون انقلابی ارمنی، داشناکسوتیون مستقر در تبریز و گیلان، به سازمان مرکزی فدراسیون پیشنهاد دادند تا مبارزان ارمنی به نهضت مشروطه‌خواهی ایران بپیوندند و با مبارزان این ‌نهضت همکاری کنند. این پیشنهاد در مجمع عمومی حزب مورد بررسی قرار گرفت و با کلیت آن موافقت شد. نامه کمیته فدراسیون انقلابی ارمنی، داشناکسوتیون در گیلان به رفیق یپرم ۲۲ژانویه۱۹۰۹م  «…شرکت ایرانیان ارمنی و حضور شما در ارتباط با مبارزات شکل‌گرفته موجود امری بایسته و ضروری است که به شما محول می‌‌شود تا به ‌هر طریق ممکن در جهت به ثمر رسیدن این امر و تثبیت آن تلاش کنید. با توجه به شرایط و اوضاع پیرامون موجود ‌امیدواریم که وظیفه محول‌شده به شما با موفقیت به انجام رسد.‌ درباره چگونگی تهیه تسلیحات مورد نیاز کمیته مزبور با در نظر گرفتن شرایط موجود توان مالی خود را به این امر اختصاص و آن را ‌دراختیار شما قرار خواهد داد تا آنچه را که لازم است انجام دهید. درخصوص این امر تصمیم داریم که از ارمنیان توانگر این منطقه نیز مبالغی به صورت ‌قرض دریافت کنیم. به محض رسیدنتان به باکو محل اقامت خود را به ما اطلاع دهید تا مبلغ تهیه‌شده را برایتان بفرستیم. به کمیته آنجا نیز اطلاع داده‌‌ایم تا نقدینگی مذکور را در قبال دریافت رسید به شما تحویل دهند.» بر اساس اسناد و مدارک موجود، یپرم در انجام وظایف محول‌شده بسیار جدی و مصر بود. او در مسیر به سرانجام رساندن مسوولیت سنگینی که بر دوش داشت از هیچ تلاشی ‌خودداری نکرد. پاره‌ای از این اسناد به خوبی آرا و اندیشه‌های وی را در همکاری با نهضت مشروطه‌خواهی ایران آشکار می‌سازد. بخشی از عقاید یپرم و برداشت‌های شخصی او از نهضت مشروطیت ایران و تبیین همکاری ارمنیان با این نهضت را می‌‌توان در ‌متن یکی از سخنرانی‌‌های او یافت. یپرم این سخنان را در ژانویه۱۹۱۰م بنا به درخواست حاضران در مجلسی دوستانه در تبریز ایراد کرده است. در این مجلس، سردار بهادر، شماری از ‌روسای بختیاری و جمعی از مبارزان ارمنی و گروهی از جوانان حضور داشته‌اند: ‌ ‌ «...زمانی که نهضت مشروطیت در بدو شکل‌گیری خود بود، تعداد اندکی وجود داشتند که با آگاهی تمام روحیه استقامت و مبارزه را بروز ‌می‌دادند. امروز، چه کسی می‌تواند انکار کند که شمار این افراد به صدها و هزاران نفر رسیده، افرادی که گل‌های نوشکفته ایران نوین و در عین ‌حال ترجمان گروه‌های مبارز حاضر در صحنه هستند …‌»