فعالیت‌های اقتصادی یهودیان همدان در روزگار قاجار
بالاخره یهودیان در دوران قاجار توانستند به پیشرفت‌های اجتماعی و اقتصادی مهمی دست یابند. یهودیان همدان نیز از این پیشرفت‌ها مستثنی نبودند. آنان با تشکیل مدرسه آلیانس و به دست گرفتن بازرگانی همدان و شاهراه غرب ایران به بین‌النهرین در این‌باره نقش مهمی ایفا کردند.
پس از انقلاب مشروطه، وضعیت آنان دگرگون شد؛ یهودآزاری بسیار اندک شد و از آن پس دیگر نه خبری از وصله «جودی» بود، نه پرداخت مالیات سرانه. این امر زمینه اجتماعی و قانونی مناسبی را فراهم آورد تا یهودیان همدان فعالیت‌های اقتصادی خود را افزایش دهند. البته با وجود برخی از این محدودیت‌ها در دوره قاجار، یهودیان در بازار همدان پذیرفته شده بودند و می‌توانستند به راحتی به کسب‌وکار و بازرگانی بپردازند. سهم عمده‌ای از صادرات و واردات همدان با کشور عثمانی و ناحیه بین‌النهرین در دست بازرگانان یهود بود، اما شاید دلیل اینکه بازرگانان یهودی توانستند نبض اقتصادی و بازرگانی را در دست بگیرند، همانا محدودیت‌های اجتماعی پیشین بود که آنان را وادار کرد به فعالیت‌هایی بپردازند که هم حساسیت کمتری در جامعه ایجاد می‌کرد و هم سود بیشتری نصیبشان می‌کرد؛ در ضمن، مسلمانان رغبت کمتری نسبت به این مشاغل داشتند و آنان با توجه به این خلأ و نیاز جامعه همدان، توانستند با امنیت خاطر به این مشاغل بپردازند و در آنها به پیشرفت‌های قابل‌‌توجهی دست یابند.
از این‌رو، جز بازرگانی، به مشاغلی مانند پزشکی و دلالی هم روی آوردند. با این اقدام هم توانستند جایگاه اجتماعی خود را در همدان ارتقا بخشند و هم با هم‌کیشان خود در همدان و بین‌النهرین نوعی اتحاد برقرار کردند. موقعیت جغرافیایی همدان و قرار گرفتن آن بر سر راه بازرگانی بین‌النهرین و عتبات، در این راه نقش کلیدی داشت؛ به‌ویژه آنکه آنان از جزئیات داد و ستد به خوبی مطلع بودند. به نظر می‌رسد بازرگانان مسلمان به اندازه بازرگانان یهود از اوضاع اقتصادی مطلع نبودند و حتی در برخی موارد از آنان دنباله‌روی می‌کردند.
رشد یهودیان در فعالیت‌های اقتصادی تدریجی، تاریخی و بلندمدت بود؛ این امر نه تنها در همدان، بلکه در تمام ایران به همین روال بود. بسیاری از آنان بدین منظور، از روستاها و زندگی کشاورزی به شهرها روی آوردند و شغل‌های پرسودی مانند بازرگانی، صرافی، دلالی و پزشکی را در دست گرفتند. تمام کوشش یهودیان در دوره قاجار برای همین هدف بود، اما وقوع جنگ جهانی اول در اواخر عصر قاجار، تمام معادله‌های اقتصادی یهودیان را برهم زد و به نوعی می‌توان گفت آنان را در تنگنای کامل قرار داد. این جنگ بر مهم‌ترین شاخه فعالیت اقتصادی یهودیان همدان، یعنی بازرگانی با بین‌النهرین، آسیب جدی وارد کرد. یکی از نتایج مهم جنگ، برهم خوردن روابط یهودیان و جامعه اسلامی پیرامون بود؛ بنابراین، یهودیان ناچار شدند هدف بلندمدت خود، یعنی ارتقای موقعیت اجتماعی از راه فعالیت‌های اقتصادی را رها سازند.
علاوه بر آن، جنگ سبب افزایش تعصبات دینی در منطقه شد که این امر تاثیر مستقیمی بر روحیات یهودیان و تمایل آنان به مهاجرت گذاشت. به همین دلیل، جمعیت آنان درطی چند سال کاهش یافت و بیشتر آنها از ایران به‌ویژه همدان مهاجرت کردند. کاهش جمعیت، به نوبه خود، جایگاه ممتاز اقتصادی یهودیان همدان را در عصر قاجار به شدت متزلزل کرد. در واقع، پس از جنگ یهودیان همدان هیچ‌گاه نتوانستند جایگاه پیشین خود را به‌دست آورند. اما جنگ تنها یکی از عوامل تضعیف جایگاه یهودیان همدان بود. عامل مهم دیگر، تبلیغات جهانی آژانس‌های تازه‌تاسیس یهودی، مستقر در اروپا، در تشویق یهودیان به مهاجرت و متمرکز شدن در سرزمین فلسطین و اعطای تسهیلات به آنان بود که بی‌شک در کاهش جمعیت یهودیان در همدان نقش بسیار موثری داشت.
منبع: بخشی از یک مقاله به قلم عباس زارعی مهرورز و لیلا شریفی به نقل از انسان‌شناسی و فرهنگ