صدور بی‌حساب‌وکتاب!
دبیرخانه مجمع هماهنگی مراکز تاریخ پژوهی و بانک‌های اسنادی ایران (مهتاب) روز چهارشنبه ۱۵ شهریور ماه نشستی تخصصی را در این رابطه برگزار کرد. در این نشست به موضوع پرداخت به شیوه برات در مالیه دوره قاجار پرداخته شد. سخنران این نشست امین محمدی کارشناس اسناد تاریخی سازمان اسناد و کتابخانه ملی بود. وی ضمن اشاره به محدودیت‌های پژوهش در این حوزه گفت: «درباره نظام پرداخت براتی ما هیچ کار مستقلی نداریم و می‌شود گفت در آثاری که در رابطه با تاریخ اقتصادی دوره قاجار نوشته شده‌اند هیچ اثری به این موضوع نپرداخته است. اما در عین حال در بسیاری از منابع تاریخی چه اسناد و چه نسخ خطی و سفرنامه‌ها و شرح حال‌ها رد پای این نظام دیده می‌شود.» آنچه در ادامه می‌آید بخش‌هایی از سخنرانی این پژوهشگر اسناد است.
اهمیت برات
در فهرست نویسی چندین هزار سندی که از دوره قاجار انجام دادم، بسیاری از آنها به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم در ارتباط با نظام مالی براتی بودند. مثل وصول و صدور بروات، پرداخت مواجب و انعام و موضوعاتی از این دست. دلایل اصلی اهمیت این موضوع عبارتند از: ارتباط تنگاتنگ با نظام مالیاتی، اشاره‌های فراوان اسناد و مدارک آرشیوی به این نظام و تاثیر این نظام بر نهادهای مختلف از جمله وزارت جنگ، مالیه و... اما هدف من در این پژوهش ترسیم نظام پرداخت براتی در دوره قاجار و بررسی کارکردها و کژکارکردهای آن است. منظور از کژکارکرد تاثیرات منفی این نظام بر سیستم سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است.
تعریف برات دیوانی
قبل از آغاز بحث، برای فهم بهتر موضوع، لازم است برخی مفاهیم موجود در این پژوهش را تعریف کنم:
برات دیوانی: برات دیوانی حواله‌ای است که برای وصول مبلغی از درآمد دولت به عهده منبعی مشخص یا شخص معین صادر می‌شده است. پس نباید این برات را با برات تجارتی اشتباه بگیریم- برات تجارتی از نظر شکل و محتوا تفاوت‌های زیادی با برات دیوانی دارد و اساسا منشاء صدور و کارکرد آن نیز متفاوت است. این درحالی است که در اکثر پژوهش‌هایی که به برات اشاره کرده‌اند این تفکیک انجام نشده است. مثل مدخل دانش نامه جهان اسلام و حتی آثار دانشگاهی در این باره که این دو را یکی دانسته‌اند. پس برای اینکه اینجا تفکیکی برای برات‌ها قائل باشیم، واژه «مالیه» را به‌عنوان اضافه کردم تا نشان دهم منظور برات دیوانی است و برات تجارتی که در میان تجار و اصناف رایج بوده مد نظر نیست.
اجزای نظام پرداخت برات
نظام پرداخت براتی، نظامی است که در آن سه عامل برات‌کش(صادرکننده برات)، برات‌دار(وصول‌کننده وجه برات) و برات‌گیر(پرداخت‌کننده وجه برات) در یک سازوکار مالی حضوری فعال دارند. شیوه و مراحل صدور برات بسته به موضوع آن متفاوت بود. برای صدور برات‌های مواجب، جیره، سیورسات، انعام، مستمری و برواتی از این دست، ابتدا یک فرمان یا یک حکم صادر می‌شد. در ادامه مستوفی‌الممالک یا وزیر مالیه فرمان یا حکم را ابلاغ می‌کرد و مستوفی برات‌نویس براساس فرمان یا حکم، برات را در وجه شخصی صادر و ظَهر آن را مُهر می‌کرد. سپس عزب دفتر (یکی از مستوفیانی که وظیفه کنترل و ثبت بروات را در اختیار داشته است) برات را کنترل و صحت آن را تایید و در ظهر سند عبارت «ملاحظه شد» را می‌نوشت و عزب دفتر دیگر برات را دفتری می‌کرد. در ازای آن مبلغی به‌عنوان رسوم می‌گرفتند. در ادامه برات به مستوفی که مسوول سایر مستوفیان بود داده می‌شد تا برات را تایید کند. در ادامه وزیر مالیه یا مستوفی‌الممالک پس از بررسی صحت برات آن را مهر می‌کرد و در مرحله بعد صدراعظم آن را به مهر خود می‌رساند. مرحله نهایی تایید و صحه شاه بود که پس از آن برات قابل وصول بود. همه اینها در صورتی اعتبار داشت که مستوفیان در پایان کار برات را ثبت دفتری می‌کردند. این روال برای همه برات‌ها انجام نمی‌گرفت.
انواع برات
در کتاب بحرالجواهر ۴۵ نوع و در کتاب فروغستان ۳۶ نوع برات ذکر شده است. هر کدام از این برات‌ها بنا به دلایلی که در سند ذکر شده صادر می‌شدند. یعنی دولت برای هر یک از هزینه‌های خود براتی صادر می‌کرد که به چند نمونه آن می‌پردازیم.
برات ابتیاع: وجهی که به قیمت چیزی داده باشند و تحویلدار آن مشخص نباشد.
اخراجات: وجهی است مثل صرف که به خرج مستمر یا غیرمستمر از ملبوس و ماکول یا عمارات و ... برسانند. «هزینه‌های مستمر [و غیرمستمر] در ارتباط با مخارج یک کار یا ماموریت رسمی» ترجمه صحیح‌تری است.
برات انعام: «وجهی است یا جنسی است که مقرر یا مستمر نباشد و به واسطه[ای] در وجه کسی صادر گردد و به سبب صدور آن را در تفصیل تحت‌السیاق بنویسند و ثبت نمایند.» انعام بخشش نقدی است که از جانب شخص بزرگ به کوچک داده می‌شود. این برات یکی از برات‌های رایج دیوانی بود که به‌عنوان پاداش خدمات اشخاص در وجه آنها صادر می‌شده است. ویژگی اصلی این برات غیردائمی بودن آن است. این برات را اغلب در اعیاد، جشن‌ها و نیز به‌عنوان پاداش خدمات صادر می‌کردند. دکتر ویلز در سفرنامه‌اش به نام «ایران در یک قرن پیش» از این رسم انعام انتقاد می‌کند و معتقد است که اروپاییان با دادن انعام بیش از حد به تشدید اوضاع انعام‌گیری کمک کرده‌اند.
برات جیره: «آنچه از ماکولات به نوکر دهند [از قوت غالب از گندم و جو و خرما و مویز] موافق قرار معین.» این برات بابت خورد و خوراک نوکران، سربازان و کارگران صادر می‌شده و اغلب با مواجب به سربازان و نوکران پرداخت می‌شده است.
برات علیق‌الدواب: «مثل علوفه است. آنچه به دواب و چهارپایان دهند.» این برات بابت هزینه‌های تعلیف چهارپایان صادر می‌شده است.
برات صرف: مثل اخراجات است ولی اخراجات بیشتر برای اشخاص به‌کار می‌رود و برای اشیاء آنچه در بیوتات و ... خرج شود. صرف تعمیر بنایی و نجاری و شیشه‌بری و عمارات مبارکه و اتاق نظام و...
برات قیمت: مانند براتی که در قیمت خلعت عالیجاه میرزا سیدخلیل منشی مهام خارجه مامور اقامت در بندربوشهر یا قیمت آب نارنج جهت صرف کارخانه سرکاری صادر شده بود.
برات مستمری: آنچه به کسی از نقد یا جنس به‌طور استمرار ماهانه یا سالانه دهند. لرد کرزن نوشته است: «این سیستم از بدترین، ولى عزیزترین وضع خاص مالى ایران جدید است. کوشش هر فردى این است که به هر عنوانى که باشد حق مستمرى احراز کند. درباره بعضى از ایشان این مزیت کم‌وبیش دائمى است. بعد از وفات صاحب این امتیاز اعقاب او تلاش دارند که وارث این حق بشوند. احراز چنین توفیقى منوط به تقدیم مبلغى به حضور شهریار و کسر مبلغى هم از مستمرى اصلى است، اما باز آن امتیاز به هیچ‌وجه مصون از خطر نیست، زیراکه علاقه‌مندان فراوانى جهت ربودن این حق در کمین نشسته‌اند و با یک دستخط مبارک مبنى بر اعطاى این حق پس از فوت شدن گیرنده قبلى و خالى ماندن محل او، وضع تازه ایجاد مى‌شود. از این‌رو اگر وراث نفر قبلى حامیانى در دستگاه بالا داشته باشند که باید همراهى آنها را با صرف مبلغى تامین کرد، مراد حاصل است وگرنه هنوز گیرنده سابق نفس واپسین را تمام نکرده است که طالب جدید پا در کفش او خواهد گذاشت. لازمه این مستمرى‌ها کار و شغل و خدمتى نیست. صدراعظم اخیر میرزا یوسف که مقام مستوفى‌الممالکى داشت یعنى امور مالى در ید اختیار او بود قبل از فوت مستمرى‌هاى متعدد در حق خود ترتیب داده بود. به‌واسطه اعمال نفوذهاى مالى و وسایل دیگر پسر او که جوانکى بود سعى کرد مقام پدر را احراز کند. کسانى‌که منصب استیفا دارند امکان این قبیل کارهاى ناصواب را فراوان دارند و براى خود و منسوبان انواع مزایا فراهم مى‌سازند. یکى از اینان حقوق متعددى براى فرزند خود تامین کرده بود به‌این ترتیب که نام واقعى او را با چند عنوان از قبیل ملاعلى، میرزا على، على آقا و على خان وانمود کرد. رسم مستمرى در دستگاه ایرانى، خون‌آشام و آفت جان مملکت است.»
برات مواجب: آنچه از نقدینه برای ماه یا سال به اعضای کارکنان دولت و نوکران شخصی می‌دهند.
برات تحویل: آنچه خریده تحویل صاحب جمعان دیوان می‌دهند. این برات از مهم‌ترین بروات دیوانی دوره قاجاریه و معادل حواله اعتبار بوده و مبالغ آن اغلب بیشتر از برات‌های دیگر است. این برات بابت هزینه‌های فوق‌العاده و کلان دولت از جمله مخارج بیوتات سلطنتی، پرداخت انعام و ... صادر می‌شد. برات تحویل به منزله وجه گردان یا اعتباری بود که برای مصارف آینده صادر می‌شد. این برات به‌واسطه اینکه به‌صورت علی‌الحساب صادر می‌شود، رسیدگی به صدور آن دیرتر انجام می‌شد.
برات تسلیم: «آنکه صاحب تحویل به فرمان صاحب مال مبلغی به شخصی دهد و مصرف آن را نداند.»
برات مقرری: «آنچه در وجه عمل برقرار داشته باشند.» این برات نیز مانند مواجب به‌صورت ماهانه یا سالانه صادر می‌شود و فرق آن با مواجب این است که این برات بابت انجام خدمات نیست، بلکه به اشخاص مختلف بابت موقعیت (مانند امام جماعت، روضه‌خوان‌ها، مستمندان و...) پرداخت می‌شود.
کژکارکردهای نظام پرداخت براتی پیش از مشروطه
صدور بی‌حساب: یکی از معضلات اصلی این نظام صدور بی‌حساب و کتاب در برخی مقاطع بود. یعنی در بسیاری مواقع بدون در نظر گرفتن بودجه اقدام به صدور بروات می‌کردند. مثلا دوره حاجی میرزا آقاسی از دوران‌هایی بود که برات‌های بسیاری صادر شد و درنهایت اغلب آنها وصول نشدند و در دوره امیرکبیر دردسرساز شدند. حتی ما شورش یکی از افواج را به‌خاطر عدم تسویه برات جیره و مواجب داریم. یا در زمان امین‌السلطان براساس منابع بدون حساب و کتاب و برای جلب حامی و طرفدار اقدام به صدور برات مواجب، انعام و ... می‌شده است که این وضعیت در نهایت به یک بحران بزرگ عدم پرداخت برات‌ها در دوره مظفری اوایل مشروطه منجر شد. تعداد این برات‌های غیرقابل وصول در این دوره به حدی است که مورگان شوستر از آنها به‌عنوان «کاغذهای پرنده» یاد کرده که دولت را زمین‌گیر کرده است.
صدور برات بی‌محل: یکی دیگر از این کارکردهای منفی، صدور برات بی‌محل بود. منظور از محل منبع تامین مبلغ برات بود که معمولا از محل وصول مالیات‌ها بود و در مواقعی هم با مرگ اشخاص یک سوم از مواجب و مداخل آنها برای پرداخت مواجب و هزینه‌های دیگر درنظر گرفته می‌شد. یکی از کارهای مهم صدور برات این بود که محل وصول را تعیین کنند. صدور برات بی‌محل به این صورت بود که بدون اینکه محلی برای وصول در نظر بگیرند اقدام به صدور آن می‌کردند. این برات‌ها اغلب بلاوصول می‌ماندند و تنها در صورت نزدیکی به قدرت امکان وصولشان بود. مواردی هم داریم که به اراضی اوقاف برات حواله می‌کردند که درنهایت بعد از مکاتبات زمانبر آن برات هم محلش تغییر می‌کرد. یا اینکه مالیات فلان تیول یا خالصه مخصوص برات فلان فوج بود و برای آن محل برات جدید حواله می‌کردند که صاحب آن از پرداخت خودداری می‌کرد. در این دوره نمونه‌های بسیاری از این مشکلات را داریم.
بی‌اعتباری بروات: افزایش بروات بی‌محل و غیرقابل وصول اعتبار دولت و بروات را کم می‌کرد. این قضیه برای ناصرالدین شاه خیلی مهم بود و فرمانی صادر کرد تا مانع بروز این وضعیت شود ولی چاره‌ساز نبود.
تاثیرپذیری از اوضاع سیاسی: یکی از نقاط ضعف این نظام تاثیرپذیری شدید از اوضاع سیاسی بود. یعنی در زمان‌های بحران سیاسی و اقتصادی مثل جنگ جانشینی، قحطی و جابه‌جایی‌های سیاسی صدور بروات بی‌نظم‌تر و بی‌حساب‌تر می‌شد. مثلا در زمان‌های مرگ یک شاه و روی کار آمدن شاه جدید برات‌های بی‌حساب و بی‌محل زیادی صادر می‌شد که در نهایت یک بحران پرداخت را به‌وجود می‌آورد.
ایجاد فساد اداری: یکی از پیامدهای منفی نظام پرداخت براتی ایجاد فساد اداری بود. به‌دلیل نبود یک قانون دقیق و ضعف در نظارت، دست‌اندرکاران صدور به راحتی می‌توانستند برای منافع شخصی خود فعالیت کنند. گزارش‌هایی داریم که مستوفیان و حتی مستوفی‌الممالک با اسامی جعلی اقدام به صدور و وصول برات می‌کردند. همچنین پرداخت رشوه برای به دست آوردن انعام و مواجب و .... حتی شاه هم از این آسیب مستثنی نبوده و رشوه می‌گرفت. در قوای نظامی هم این وضعیت بود که در ذکر تعداد سربازان برای گرفتن جیره و مواجب تقلب صورت می‌گرفته و بدون اینکه بررسی شود برای آنها برات صادر می‌شد. در مواردی دیگر هم داریم که هزینه برخی خرید‌ها را با مبلغ بالا رد می‌کنند تا پول بیشتری بگیرند که این امر بسیار رایج بود. به‌طور کلی نزدیکی به قدرت عامل اصلی صدور برات بود.