تجارت یا استعمار
عوامل این شرکت در مدت کوتاهی، گوی سبقت را از پرتغالی‌ها ربودند و با ورود به جزایر هندشرقی و تصرف بعضی از آنها، به سوی خلیج‌فارس روانه شدند اما این گروه پس از حضور در آب‌های جنوب ایران، برخلاف میل باطنی شاه‌عباس، برای اتحاد با آنان و برخورد با پرتغالی‌ها نتیجه‌ای به‌دست نیاورد.
قدرت‌یافتن هلندی‌ها در شرق طمع آنها را زیاد کرد و برای مقابله با سیاست‌های پیشین پرتغالی‌ها، بنای دشمنی و ناسازگاری را با آنان گذاشتند و بخش‌های عمده‌ای از تاسیسات و مراکز تجاری و بازرگانی وابسته به پرتغال را از بین بردند یا به اشغال خود درآوردند. پیشرفت سریع هلندی‌ها در شرق و توفیق ایران در بیرون راندن پرتغالی‌ها از جزیره هرمز، پای بازرگانان هلندی را به این جزیره باز کرد و سفیری از آن کشور به دربار شاه عباس در اصفهان آمد. این شرایط همزمان با جنگ‌های ایران و عثمانی و درگیری‌های سیاسی دو دولت بود. به همین علت، حکومت صفوی درخصوص ورود هلندی‌ها به جزیره هرمز سختگیری نکرد، از سفیر به گرمی استقبال کرد و تجارت با آن کشور را پذیرفت. دولت هلند با ایجاد یک مرکز تجارت در خلیج‌فارس و اعزام نماینده به دربار صفوی، خواستار برقراری روابط دوجانبه شد و پس از انجام مذاکرات قراردادی بین شرکت هندشرقی هلند و ایران منعقد شد که به موجب آن بازرگانان هلندی اجازه خرید و صدور ابریشم ایران و تجارت در خلیج‌فارس و نقاط دیگر را به‌دست آوردند. همچنین براساس این قرارداد مقرر شد که علاوه‌بر معافیت آنها از حقوق گمرکی، تسهیلات و اقدامات زیر از سوی دولت صفوی صورت گیرد:
۱) تامین مسکن، محل تجارت، انبار و... هلندی‌ها
۲) مصونیت آنان از هرگونه خطر
۳) آزاد گذاشتن هلندی‌ها برای ساخت کلیسا در اصفهان و بندرعباس
۴) آزادی تجار هلندی در خرید و فروش همه نوع جنس
۵) آزادی هلندی‌ها برای مسافرت با هرگونه دارایی و ممنوع بودن ضبط یا توقیف اموال آنها
۶) مجاز بودن هلندی‌ها برای اعمال شاخص وزن و اندازه کشور خود در امر خرید و فروش
۷) اختصاص اموال متوفیان هلندی ساکن در ایران به اتباع ذی‌نفع همان کشور
۸) تعهد ایران مبنی بر پرداخت غرامت اموال به‌سرقت‌رفته هلندی‌ها در ایران و یافتن آنها
۹) مجاز بودن اتباع هلندی برای خرید یا کرایه شتر، قاطر و همچنین خروج آنها از ایران
۱۰) مجاز بودن مقامات قضایی دولت صفوی برای ورود به اقامتگاه هلندی‌های ساکن در ایران
۱۱) فراهم شدن زمینه خرید بنده و زرخریدی پیروان دین عیسی ساکن در ایران برای هلندی‌ها
۱۲) توقیف اموال اتباع هلندی پیرو دین اسلام
۱۳) محاکمه اتباع هلندی ضارب یا قاتل توسط مقامات آن کشور
۱۴) بهره‌مند بودن افراد وابسته به شرکت هند شرقی هلند از حقوق اتباع آن دولت
۱۵) اختصاص دادن اموال کشتی‌های هلندی غرق شده در دریا به صاحبان اموال
۱۶) معاف شدن کشتی‌های هلندی و اجناس هلندی از حقوق راهداری و گمرکی
نفوذ شرکت هندشرقی هلند در خلیج‌فارس و محکم شدن جای پای سردمداران آن در اثر انعقاد قرارداد مذکور، شاه عباس را برآن داشت تا سفیری به نام موسی‌بیک را به هلند اعزام کند و از سران آن برای دو کار مهم یاری بطلبد:
الف) قطع رابطه هلند با عثمانی‌ها و اتحاد با ایران ضد آن دولت
ب) همکاری با ایران در مقابله با پرتغالی‌ها، به منظور بازپس‌گیری دو جزیره مسقط و لارک
موسی‌بیک که حامل نامه شاه و پیشنهادهای فوق بود، همراه با هدایای ارزشمند به هلند رفت و مورد استقبال قرار گرفت. هلندی‌ها به خواسته‌های دولت ایران توجه نکردند و تمایلی به اتحاد با شاه‌عباس و مقابله با پرتغال و عثمانی نشان ندادند. سرانجام این موضوع با مرگ شاه صفوی نیمه‌تمام ماند. در عصر شاه صفی روابط دو جانبه تداوم یافت. هلندی‌ها که در خلیج‌فارس حضور داشتند به دنبال راهی می‌گشتند تا ابتکار عمل تجارت را از قدرت‌های دیگر بربایند و برآنان سیادت کنند. ظرافت کار هلندی‌ها از دو سیاستی که برای دستیابی به هدف خود طراحی کرده بودند، قابل درک می‌باشد. کاهش قیمت خرید ابریشم و فروش ارزان جنس‌های خارجی، دو حربه‌ای بود که شرکت هندشرقی هلند تعقیب می‌کرد. شاه‌صفی نتوانست با سیاست هلندی‌ها برخورد کند. در زمان شاه عباس دوم نیز نه‌تنها برنامه‌های شرکت مذکور تقلیل نیافت، بلکه شدت بیشتری گرفت و دولت صفوی به‌اجبار به آنان پیشنهاد صلح داد.
هلندی‌ها از نظر دولت ایران استقبال کردند و نماینده آن کشور به اصفهان آمد تا معاهده‌ای بین آن دو کشور منعقد شود. این کار صورت پذیرفت و آنان توانستند اجازه خرید ابریشم را در همه نقاط ایران به‌دست آورند. معاف شدن کالاهای وارداتی هلند به ایران از حقوق گمرکی و عوارض راهداری، امتیاز و نتیجه دیگر معاهده برای آن کشور بود. این اقدام ضربه سهمگینی بر اقتصاد و تجارت انگلیسی‌ها وارد کرد و شرکت هلندی برای بیرون راندن تجار انگلیسی و پرتغالی از خلیج‌فارس دست به‌کار شد. اقدامات هلندی‌ها در گروگان‌گیری چند کشتی انگلیسی و نابود کردن چند فروند دیگر، عزم دولت انگلیس را برای ضربه‌پذیر کردن هلندی‌ها قطعیت بخشید و اقدامات ظریف و مبارزات جدی انگلیسی‌ها به شکست هلند انجامید. روابط تجاری، بازرگانی و سیاسی ایران و هلند در زمان شاه عباس دوم، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی تداوم یافت ولی به مرور زمان، در هر دوره از اهمیت و حجم آن کاسته شد.
منبع: عباس رمضانی، معاهدات تاریخی ایران، انتشارات ترفند، ۱۳۸۷.