قراردادهای هدفمند
با توجه به آنکه به منابع تخصصی لازم در این زمینه دسترسی نداریم چنین تحقیقی شاید غیرممکن به نظر آید. معهذا، با مطالعه منابع تاریخی مختلف و مدارک موجود در مجلس شورای اسلامی ایران این امر میسر شد. در این مطالعه چگونگی تکامل روش‌های تامین منابع مالی بلندمدت در ایران به دو بخش مهم تقسیم شده است:
* بخش اول، مروری بر تاریخچه روش‌های جذب منابع مالی بلندمدت از دوره قاجاریه تا سال ۱۳۵۷ ش.
* بخش دوم، مراحل تکاملی بازار سرمایه متشکل ایران (بورس) از زمان تاسیس در سال ۱۳۴۵ ش تا به امروز.
بخش اول، تاریخچه روش‌های جذب منابع مالی بلندمدت
تاریخچه روش‌های تامین منابع مالی بلندمدت را به دلیل ویژگی‌های خاص آن، به دوره قاجاریه و دوره پهلوی تا سال ۱۳۵۷ش تقسیم کرده‌ایم. در این دو دوره، قراردادهایی متعدد برای فعالیت‌های مختلف با اعطای حق امتیازها، منعقد شده است. ماهیت این قراردادها عمدتا درازمدت بوده و در جهت توسعه فعالیت‌های خدماتی، صنعتی و تولیدی، نوعی تامین مالی برای دولت تلقی می‌شده است. نهادهای بانکی متعدد در جهت تامین منابع مالی میان مدت و بلندمدت در این دوره شروع به کار کردند. شرحی از مهم‌ترین قراردادها و نهادهای بانکی تاسیس شده در این دوره عبارت است از:
قرارداد شیلات در زمان قاجاریه
به‌دلیل نیاز مالی در سال ۱۲۵۷ش، حاج میرزا حسین مشیرالدوله، وزیر امور خارجه، امتیاز صید ماهی ایران را از رود آستارا تا رود اترک به مدت پنج سال به مبلغ ۲۵ هزار تومان هر ۶ماه یک بار، به سه نفر از ارامنه تبعه دولت روسیه به نام آزاریانتس، استپان مارتین لیانازوف و ملیک بیلکف داد. این قرارداد را در سال ۱۳۰۰ ق کامران میرزا نایب‌السلطنه و موتمن‌الملک وزیر امور خارجه به مدت ۶ سال به مبلغ ۲۸ هزار تومان هر ۶ ماه یک‌بار تمدید کردند. این قراردادها پس از مشکلات مختلف در پرداخت تعهدات گیرندگان امتیاز و تمدیدهای متوالی، در سال ۱۳۰۱ ش، باعث تاسیس شرکت مختلطی (۵۰/ ۵۰) از روس‌ها و ایرانی‌ها (Joint Venture) به نام «شرکت شیلات» شد. حق امتیاز دولت ایران به مدت ۲۵ سال به‌ازای ۸۰ هزار تومان در سال، به اضافه ۱۵درصد از سود خالص سالانه به این شرکت واگذار شد. مابقی سود خالص سالانه (معادل ۸۵ درصد) به نسبت ۵۰-۵۰ بین شرکای ایرانی و روس تقسیم شد.
قرارداد نفت در زمان قاجاریه
در سال ۱۹۰۱ م دولت ایران امتیاز نفت سراسر کشور را جز نواحی شمالی به یک نفر انگلیسی به نام ویلیام ناکس دارسی با شرایط زیر واگذار کرد:
۱- مدت قرارداد ۶۰ سال؛
۲- حوزه امتیاز ۳۳۱۴۰ فرسنگ یا ۵۰۰ هزار میل مربع؛
۳- در مقابل اعطای امتیاز، ۱۶ درصد از سود خالص سالانه متعلق به دولت ایران بود؛
۴- مبلغ ۲ هزار تومان در سال بابت حق دیوانی معادن به دولت ایران تعلق می‌گرفت؛
۵- حوزه عملیاتی، تمام ایالات ایران غیر از نواحی شمالی بوده است (پس از اعتراض و پافشاری روس‌ها) نواحی شمالی استثناء شد؛ دارسی پس از مدتی این امتیاز را به شرکت انگلیسی برمه واگذار کرد.
تاسیس بانک‌ها در دوره قاجاریه
در سال ۱۲۵۸ش، ناصرالدین‌شاه امتیاز تاسیس بانک شاهی را به یک نفر انگلیسی به نام بارون جولیوس دورویتر داد. مشخصات این بانک عبارت بود از:
۱- سرمایه اولیه معادل یک میلیون لیره که از طریق بازار اولیه (IPO) پذیره‌نویسی شد؛
۲- به علت موفقیت زیاد در اولین پذیره‌نویسی (عرضه عمومی)، سرمایه بانک از طریق پذیره‌نویسی دوم به مبلغ پانزده میلیون لیره افزایش پیدا کرد؛
۳- این بانک علاوه بر اعطای تسهیلات، وظیفه نشر اسکناس را هم برعهده گرفت.
در سال ۱۲۵۹ش، امتیاز تاسیس بانک دیگری به نام بانک استقراضی به یک نفر روسی به نام ژاک دوپلیاکوف در جهت به رهن گرفتن اشیای گرانقیمت داده شد. در همین تاریخ، برای توسعه بازرگانی بین ایران و عراق امتیاز تاسیس بانک عثمانی نیز اعطا شد.
تاسیس بانک‌های جدید و تکامل نظام بانکی در دوره پهلوی
در سال ۱۳۲۵ ش، بانک برنامه برای اعطای تسهیلات مالی بلندمدت تاسیس شد. این بانک بعدها به نام بانک اعتبارات صنعتی فعالیت کرد. این بانک اولین نهاد مالی است که در بازار مالی کشور رسما، جدی و کارشناسانه و در جهت تامین منابع مالی بلندمدت فعالیت کرد. اولین برنامه عمرانی هفت ساله کشور و اجرای آن، از سال ۱۳۲۸ش نیاز به بانک‌های توسعه‌ای و تخصصی را در جهت تامین منابع مالی بلندمدت نمایان کرد. در سال ۱۳۳۸ ش بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران با مشارکت بخش خصوصی و موسسات خارجی به‌عنوان اولین بانک تخصصی ایران تاسیس گردید. قانون پولی و بانکی کشور در سال ۱۳۳۹ ش تصویب شد و بانک مرکزی ایران تاسیس شد. طبق این قانون، وظیفه حفظ ارزش پول ملی و تنظیم اعتبارات از بانک ملی به بانک مرکزی منتقل گردید. تا این تاریخ تعداد ۲۷ بانک در کشور فعالیت می‌کردند.
تا سال ۱۳۴۲ ش، فعالیت بانک مرکزی در اجرای برنامه تثبیت اقتصادی که صندوق بین‌المللی پول به ایران توصیه کرده بود، سامان یافت و تا سال ۱۳۵۷ ش (انقلاب اسلامی ایران)، از ۳۶بانک فعال در زمینه بازار مالی کشور، تعداد ۲۶ بانک تجاری، ۷ بانک تخصصی و سه نهاد پس‌انداز و وام مسکن در جهت تامین منابع مالی در اقتصاد ایران فعالیت می‌کردند. فعالیت اصلی مرتبط با بازار سرمایه کشور (تامین منابع مالی میان و بلندمدت) تا سال ۱۳۵۷ ش عمدتا از طریق ۷ بانک تخصصی بود که سه بانک متمرکز بر امور صنعتی و معدنی، دو بانک متمرکز بر امور کشاورزی و دو بانک متمرکز بر امور ساختمانی بود. در همین دوره حرکت‌های نخستین در جهت تاسیس بورس اوراق بهادار تهران شروع شد.
* در سال ۱۳۶۷ ش با تصویب هیات وزیران مقرر شد که بخشی از سهام واحدهای تولیدی متعلق به دولت، موسسات و دیگر سازمان‌های دولتی به کارکنان و کارمندان واگذار شود.
* از سال ۱۳۶۳ تا ۱۳۶۸ ش روند معاملات بورس، بسیار کند بود.
* وضعیت جنگ در کشور باعث رکود و تعطیلی فعالیت بورس گردیده بود.
* اطمینان کلی نسبت به بورس به حداقل ممکن رسیده بود.
- بخشی از یک مقاله
برگرفته از: مجموعه مقالات ایران‌شناسی، انتشارات بنیاد ایران‌شناسی
منابع:
۱- محدث، میرهاشم، چند امتیازنامه عصر قاجار، سازمان چاپ و انتشارات موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ۱۳۸۰.
۲- رضایی، عبدالعظیم، تاریخ ده هزار ساله ایران (جلد چهارم از افشاریه تا انقراض قاجاریه) انتشارات اقبال، پاییز ۱۳۶۳.