گام اول انضباط مالی

مجلس دوم مصرانه از دولت‌هایی که یکی پس از دیگری سر کار می‌آمدند، درخواست بودجه کشور را می‌کرد، اما جواب مساعدی دریافت نمی‌داشت تا اینکه پیشنهادی از طرف میرزا ابوالحسن‌خان معاضد‌السلطنه به امضای تعدادی از نمایندگان تقدیم مجلس شد: «نظر به اینکه بودجه هذالسنه ]۱۳۲۸ ق[ هنوز به مجلس پیشنهاد نشده و هر قدر هم سوال و استیضاح در این باب از وزرا شد، مفید فایده نگردید، بنده تقاضا می‌کنم که هیاتی مرکب از سه نفر از اعضای کمیسیون بودجه یا از مجلس انتخاب شده و با نام کمیسیون تفتیش مالیه اجازه بیابند در این باب تفتیشات لازمه نموده، معلوم کنند که علت تاخیر تقدیم بودجه چیست و از طرف کدام وزارتخانه قصور شده و می‌شود، بالاخر سعی کنند که بودجه را هر چه زودتر از طریق وزارت مالیه به مجلس پیشنهاد نمایند که از تصویب مجلس بگذرد» ریاست این کمیسیون با میرزا خلیل‌‌خان فهیم‌الملک بود.

در این هنگام کابینه سپهدار تنکابنی جای خود را به کابینه میرزا حسن خان مستوفی‌الممالک داد که از حمایت دموکرات‌ها و شخص سردار اسعد بختیاری برخوردار بود. صنیع‌الدوله که در این کابینه ابتدا پست وزارت معارف و فواید عامه را داشت و پس از چندی وزارت مالیه را عهده‌دار شد برای آگاهی نمایندگان گفت: «بودجه را تا دو، سه هفته دیگر تقدیم خواهم کرد و این هم لازم است عرض شود که تقریبا سابقین شروع به بودجه هم نکرده بودند» اکنون «جدا خودم داخل این کار شده‌ام و هر روز چند ساعتی اوقات خودم را صرف این کار می‌کنم، اگر سایرین اهمالی کرده‌اند، من ماخوذ و مسوول نیستم.»1

گزارش کمیسیون تفتیش که دو هفته بعد در مجلس خوانده شد، گواه بر راست‌گفتاری صنیع‌الدوله بود. در گزارش کمیسیون تفتیش آمد که «وزارت مالیه با کمال جدیت در مقام تهیه بودجه هست. بودجه عایدات را تهیه کرده‌اند، بودجه مخارج را هم آنچه راجع به وزارت مالیه است، تهیه کرده‌اند. آنچه از قبیل حقوق مستمریان و مواجب‌بگیرها و غیرهم است، همه آنها را حاضر کرده‌اند. وزارت پست و تلگراف هم وعده کرده بودند که تا ا مروز بودجه خودشان را به وزارت مالیه بدهند و از قرار معلوم گویا نداده‌اند، وزارت جنگ هم نداده‌اند. وزارت خارجه هم تا امروز وعده کرده بود می‌دهم ولی نداده‌اند. وزارت داخله نداده‌اند، ولی وزارت مالیه با کمال جدیت مطالبه می‌کند و رقعه‌های سخت‌ نوشته است، ولی اثری از آن ظاهر نشده است و گمان نمی‌کنم که بتوان از وزارت مالیه ایرادی گرفت.»2

دو روز بعد ادیب‌التجار از صنیع‌الدوله سوال کرد که «بودجه وزارتخانه‌ها چند فقره‌اش به وزارت مالیه آمده است و کدام یک از بودجه‌ها مرتب شده و از طرف وزارت مالیه به مجلس فرستاده شده است» صنیع‌الدوله پاسخ داد که «از بودجه‌ها، بودجه‌ای که آمده است همان بودجه وزارت علوم و معارف و فواید عامه است. یکی هم بودجه دربار است که خودمان ترتیب کرده‌ایم که فرستاده‌ایم مجلس، اما بودجه‌های بزرگی که در دست است، یکی بودجه خود وزارت مالیه است، یکی بودجه وزارت جنگ است و یکی بودجه وزارت داخله. این بودجه‌ها که عرض کردم تمام شده است و فقط یک فقره‌اش در دست است. از همه بودجه‌ها، بودجه‌ای که ابدا به وزارت مالیه نرسیده است، بودجه وزارت خارجه است که محاسب آن یک جدیت مخصوص با ندادن بودجه دارد. وزارت مالیه در این اواخر کوتاهی نکرده است، به جهت اینکه ترتیب اتاق بودجه ]که[ در اینجا معین است تشکیل شده. از سه به ظهر مانده تا پنج از شب گذشته بنده اینطور قرار داده‌ام که آنجا باشند و هستند و این بودجه‌ها را تمام کنند و همین چند روز به مجلس تقدیم می‌شود.»3

بودجه سال ۱۳۲۸ق که اولین بودجه در تاریخ ایران است در زمان وزارت مالیه صنیع‌الدوله در کابینه مستوفی‌الممالک تهیه و به کمیسیون بودجه مجلس تحویل شد. دلیل این مدعا مذاکرات مجلس است. در تاریخ پنج‌شنبه ۱۷ محرم ۱۳۲۹ ق، سلیمان میرزا، رئیس فرقه دموکرات که عضو کمیسیون بودجه هم بود، در مجلس در انتقاد به لایحه بودجه گفت که این بودجه: «به کلی مبهم است و کمیسیون بودجه بر اعداد مبهم نمی‌تواند رای بدهند، زیرا جزئیات آن مبهم است و جزئیات او را جزء‌به‌جزء نمی‌داند که جزء دخل کدام است، جزء‌خرج کدام است»

در پاسخ به این سخنان و در دفاع از لایحه بودجه، صنیع‌الدوله اظهار کرد: «از فرمایش ایشان چنین استفاده می‌شود که این بودجه ناقص است، بنده عرض می‌کنم که این یک بودجه است که مطابق تمام بودجه‌های دنیاست و مطابق همان بودجه است که همه ممالک می‌نویسند و هیچ قسم نقصی به او وارد نیست. دیگر اینکه معلوم است چون اول بودجه است که در مملکت ما وضع می‌شود، یک شرح و مقدماتی می‌خواهد که شاید در دوره‌های آتیه لازم نداشته باشد.» و همچنین «باید یک صورتی جزئی هم مطابق آن کلیات داده شود و آن قدری که در طهران است تدارک کرده به مجلس می‌فرستم، ولی پاره‌ای از آنها که راجع به ولایات است تحصیلش خیلی اشکال دارد، به جهت اینکه بعضی مضایقه می‌کنند از دادن و بعضی دیر می‌رسد از ولایات. ولی بنده امیدوارم که تمام آن جزءها را به‌دست بیاورم و تقدیم مجلس کنم.»4

نوزده روز بعد در تاریخ ۶ صفر ۱۳۲۹ قمری صنیع‌الدوله ترور شد و توفیق قرائت لایحه بودجه را در مجلس نیافت و تقدیم آن لایحه توسط میرزا اسماعیل‌خان ممتاز‌الدوله، وزیر مالیه بعدی انجام شد که از تاریخ دقیق آن آگاهی درست به‌دست نیامد و در مذاکرات مجلس نیز مطلبی یافت نشد. در مقدمه هفتاد و یک صفحه‌ای گزارش بودجه که تمام وضع مالی آن زمان را تشریح کرده آمده است: «با کمال افتخار بودجه ایت‌ئیل را تقدیم و محض ایفای رسوم قانونی، اعتباراتی را که در سنه قریب‌الاتمام برای دولت لازم شده به مجلس مقدس پیشنهاد و تصویب آن را تقاضا می‌کنیم، هرچند کار نمایانی که امروز به اتمامش موفق شده و نخستین بودجه ملت خود را به پارلمان تقدیم کرده‌ام، مایه بسی افتخار و سرافرازی است، ولی وجدانا خود را از هر گونه اظهار رضایت ممنوع می‌دانم.

گویا قدرت مطلقه که در دست سلاطین مالک‌الرقاب مشرقی و مغربی بوده با خیال ترتیب بودجه سازگاری نداشته؛ زیرا این مساله در هیچ مملکتی پیدا نشده مگر بعد از اینکه ملت حق نظارت خود را بر مالیه عمومی مطالبه کرده، این مطلب همیشه از ملت ناشی شده و قوت دوامش نیز از همین جا است.»5 بودجه سال ۱۳۲۸ق. از دو قسمت تشکیل شده است. قسمت اول که تحت‌عنوان «راپورت کل بودجه ایت‌ئیل» آمده است، در واقع مقدمه بودجه محسوب می‌شود. در این مقدمه همان طور که آمد، اوضاع اقتصادی آن روزگار به‌خوبی تشریح شده است. قسمت دوم از دو بخش مخارج و عایدات تشکیل شده است. در بخش اول «تخصیصاتی که برای سنه ایت‌ئیل تقاضا می‌شود» آمده است، این ارقام دیده می‌شود: