اوراق زرین
خلافت عباسی برای پیشبرد فعالیت‌های مالی و تجاری و معاملات کلان خود در عملیات مالیاتی با هدف رفع مشکلات ناشی از حمل‌ونقل پول‌های سکه‌ای، به ویژه زر و سیم‌های بسیار سنگین، به روش پرداختی ایمن، سبک، راحت و سهل‌الوصول نیاز داشت. بنابراین کاربرد چک و سفته، با وزن کم و قابلیت جابه‌جایی بسیار آسان، از ابزارهای سپرده‌گذاری و حواله مالی در راستای سیاست‌های گردش پولی در امپراتوری عباسی گسترش یافت. استنادات این پژوهش براساس مراجعه به متون و منابع تاریخی، به ویژه منابع مالی و خراجی دوره موردنظر و تجزیه و تحلیل داده‌ها استوار است.
مستندات تاریخی حاکی از افزایش و پیشرفت فعالیت‌های مالی، شبیه به بانک‌های امروزی، در دوره خلافت عباسی در قالب چک و سفته است که باعث شکل‌گیری شیوه نظارتی جدید و همچنین گسترش نهادی به نام صرافی بود که در پرداخت ما به ازای پولی معاملات در روش جدید نقش مهمی را ایفا می‌کرد.با تشکیل و تداوم حکومت اسلامی و گسترش قلمرو آن در سایر سرزمین‌ها ثبات اقتصادی به تدریج افزایش یافت. در پی افزایش ثبات اقتصادی، شالوده‌های عصر طلایی اقتصاد در قلمرو حکومت اسلامی بنیاد نهاده شد. به عبارت دیگر، کسب و کار رونق گرفت و فعالیت‌های تجاری در شهرهای اسلامی گسترش یافت. این فعالیت‌های تجاری پس از بنای شهر بغداد، به منزله پایتخت خلافت عباسی، به اوج خود رسید. شهر بغداد، از طریق راه‌های ارتباطی آبی، از یکسو به خلیج فارس و از سوی دیگر به موصل و سوریه مربوط می‌شد. همچنین این شهر پذیرای کاروان‌هایی بود که از طریق بیابان به سوریه و ایران می‌رفتند. به این ترتیب، نه تنها موقعیت جغرافیایی بغداد باعث شده بود که این شهر نقطه عبور اجباری برای همه نقل و انتقالات و مبادلات تجاری که از راه‌های خشکی و آب صورت می‌گرفت، باشد، بلکه وجود دربار خلافت که مصرف‌کننده مقادیر بسیاری از کالاهای تجملی و زینتی بود، باعث رونق بازار بغداد می‌شد. این وضعیت و موقعیت جغرافیایی بغداد باعث شد که تعداد بسیاری از تجار بزرگ و معروف در این شهر سکونت گزینند. این تجار که تعدادی ایرانی و تعدادی یهودی و مسیحی بودند برای وزرای خلیفه عباسی به منزله بانکداران دولتی امروزی شمرده می‌شدند. با افزایش معاملات تجاری و فعالیت‌های مالی به تدریج نظام پولی در قالب چک و سفته عرضه شد.
هدف از استفاده چک و سفته در معاملات تجاری جلوگیری از حمل‌ونقل پول‌های سکه‌ای بسیار سنگین، به ویژه سکه‌های زر و سیم بود. این سکه‌ها به تدریج بر اثر پرداخت‌ها و جابه‌جایی‌های مکرر صدمه می‌دیدند و از لحاظ امنیتی هم مشکل‌ساز بودند؛ در صورتی که چک و سفته با وزن کم و قابلیت حمل‌ونقل بسیار آسان این مشکلات را نداشتند. بنابراین کاربرد چک و سفته به منزله یکی از ابزارهای سپرده‌گذاری و حواله‌های مالی در راستای سیاست‌های گردش پولی در امپراتوری عباسی گسترش یافت.این پژوهش در راستای پاسخ به این پرسش که گردش نظام مالی در دوره خلافت عباسی در چه قالب‌ها و الگوهایی انجام می‌گرفت، دو الگوی مبادلات مالی سریع و ایمن یعنی سفته و چک را مطالعه و درباره آن تحقیق کرده است. از این رو هدف مقاله بررسی کارکردها، نحوه اجرا و بسط و گسترش چک و سفته در قلمرو خلافت عباسی است که با استفاده از منابع تاریخی به خصوص داده‌های آن دسته از منابع که در حوزه اقتصاد به ویژه خراج و امور مالی است، به این بررسی می‌پردازد. اولین الگوی معاملاتی که در این پژوهش بررسی می‌شود سفته است که ضمن تعریف، نقش و گستره جغرافیایی استفاده از سفته و موارد کاربرد آن بر پایه منابع تاریخی و مطالعات مستشرقان مورد تحقیق قرار می‌گیرد.
سفته به‌منزله ابزار مبادله مالی
در دوره اسلامی، سفته یکی از ابزارهای سپرده‌گذاری و از بهترین انواع مبادلات مالی بوده است که از آن می‌توان به «حواله»، «اوراق مالی»، یا «ضمانت‌نامه» نیز یاد کرد. صابی در تعریف سفته گفته است: شخصی مالی را به دیگری پرداخت می‌کند؛ در حالی که دریافت‌کننده در شهر پرداخت‌کننده مالی دارد (صابی، بی‌تا: ۸۶). خوارزمی سفته را «سفتجه» به ضمن حرف سین تلفظ کرده و فقط اشاره دارد که وسیله معروفی است. وی در این خصوص توضیح بیشتری نداده است (خوارزمی، ۱۳۶۲:۶۴). به‌نظر می‌رسد کاربرد و مفهوم سفته آن قدر مشخص بوده که خوارزمی نیازی به تعریف آن ندیده است و البته احتمال دارد وی آن را به‌طور کامل نمی‌شناخته است. انوری سفته را اینگونه تعریف کرده است: «مالی باشد که به شهری یا به جایی به کسی دهند و به جای دیگر بازستانند» (انوری، ۱۳۷۳: ۱۰۰).
با گذشت زمان، تجار به علل گوناگون و ازجمله ایمن نبودن انتقال مسکوکات طلا و نقره از محلی به محل دیگر آنها را نزد شخصی به نام صراف به امانت می‌گذاشتند. صراف مبادله‌کننده پول، تبدیل‌کننده پولی به پول دیگر و ارزیاب پول بود. این تجار در قبال سپردن مسکوکات از صراف سفته‌ای دریافت می‌کردند و با تحویل سفته به صراف دیگر در شهری دیگر که قابل اعتماد صراف اول بود یا به شعبه‌ای که خود صراف در آن شهر داشت، مسکوکات طلا و نقره دریافت می‌کردند. به این ترتیب، دیگر لازم نبود تجار مسکوکات را با خود حمل کنند و از شهری به شهر دیگر ببرند و در نتیجه، این مسکوکات از دستبرد راهزن‌ها نیز در امان می‌ماند. با افزایش اعتماد تجار به سفته‌ها و گردش این اوراق در میان ایشان، پول فلزی دست‌نخورده در صندوق صراف باقی می‌ماند (طبیبیان، ۱۳۶۶: ۳۳).
لمبتون، ضمن اشاره به نقش و کاربرد گسترده سفته، بر این نظر است که استفاده از سفته مبادلات بازرگانی خصوصی، اداره امور مالی دولت، مناسبات تجاری و دادوستد حکومتی امپراتور عباسی را تسهیل کرد (لمبتون، ۱۳۷۴: ۳۵۷). محدوده استفاده از سفته، که به حواله‌های بازرگانی شباهت فراوانی دارد، بیش از یک شهر بوده است. به‌عبارت دیگر، تعداد شهرهایی که سفته در آنها کاربرد داشته بیش از شهرهایی بوده که چک در آن رواج داشته است (السعدی، ۱۹۸۵: ۲۸۶). برای نمونه از «ابن عباس» نقل شده است که فردی در مکه درهم می‌گرفت و سفته می‌نوشت که معادل آن در کوفه به شخص پرداخت‌کننده درهم تحویل داده شود (سرخسی، ۱۳۲۴: ۱۴/۳۷)؛ بنابراین مشاهده می‌شود که سفته بدون محدودیت مکانی در همه شهرهایی که صرافی در آن شهرها شعبه داشت یا اینکه با دیگر صرافی‌ها نقل‌و‌انتقال مالی داشت انجام‌پذیر بود.
گسترش کاربرد سفته از جهان اسلام به سایر سرزمین‌ها
در اوایل قرون وسطی، نهضت اتحاد اسلامی شالوده‌های عصر طلایی اقتصاد را بنیاد نهاده بود و اسلام، به هر جا که وارد می‌شد، کسب‌و‌کار و دادوستد را رونق می‌بخشید و نقش مهمی در توسعه معاملات اعتباری ایفا می‌کرد. از طریق اسپانیا، مدیترانه و دریای بالتیک بود که بازرگانان جهان اسلام توانستند در جایگاه واسطه‌های ضروری، در تجارت غرب مداخله داشته باشند و به این وسیله تجارت میان اروپا با جهان اسلام دیگر منحصربه سرزمین‌های جنوب اروپا نبود (میرآخور و الحسنی، ۱۳۷۱: ۸۷-۱۲۳). اشپولر نشان داده که چگونه تجارت بین ملت‌های اسلامی و سرزمین‌های شرق با اروپا از طریق روسیه و لهستان تا سواحل دریای بالتیک، اسکاندیناوی و شمال مرکزی اروپا صورت می‌گرفته است (۲۰-۱۱: ۱۹۷۰، Spuler) همراه با تجارت فرنگ، نهادهای مالی و فرآیندهای اقتصادی اسلام نیز اشاعه می‌یافته است. برای نمونه، مورخی به‌نام «لابیب» متن قرارداد مضاربه‌ای را که بین یک تاجر ونیزی و بازرگانان مسلمان ساکن اسکندریه منعقد شده یافته است (۸۹-Labib, ۱۹۶۹: ۷۷).
در دوره اسلامی، کاربرد سفته در معاملات تجاری افزایش یافت و این امر موجب رونق تجارت شد. رونق تجارت در سرزمین‌های تحت‌حکومت اسلامی باعث شد که اروپای قرون وسطی، از راه بازرگانی با سوریه و لبنان، به اهمیت و مزیت استفاده از اسناد و اوراق تجاری از جمله سفته پی ببرد. از این رو، اروپای قرون وسطی، به تقلید از مسلمانان، سفته را در بازارهای خود رواج داد (لومبارد، ۱۳۵۶: ۸۵). در قرن نهم میلادی نیز کاربرد سفته در میان بازرگانان چینی رواج یافت. با رواج سفته به دست تجار مسلمان در اروپای قرون وسطی و به‌دنبال مقبولیت و به‌کارگیری آن از جانب تجار اروپایی، یک بانکدار سوئیسی به نام پالمستروخ در ۱۳۵۶ م در زمینه سفته به ابتکار تازه‌ای دست زد. وی سفته‌ها یا رسیدهای استاندارد و با مبلغی مشخص و از قبل آماده‌شده را ارائه کرد. با این سفته‌ها، صادرکنندگان صاحب اعتبار شده و در قبال این سفته معادل طلا و نقره به آنان اعطا می‌شد. این روند آغاز پیدایش اسکناس تبدیل‌پذیر به طلا و نقره بود (یوسفی، ۱۳۷۶: ۳۴).
سفته در دوره خلفای اسلامی صدر اسلام
سفته در صدر اسلام کاربرد محدودی داشت. بیشترین استفاده‌کنندگان از سفته در این زمان ابن عباس و ابن زبیر بودند (سرخسی، ۱۳۲۴: ۱۴/۳۷). برای مثال، ابن زبیر درهم‌های نقره را در مکه از بازرگانان می‌گرفت سپس به بصره و کوفه حواله می‌داد و آنان نیز در ازای آن مسکوکات پول نقد دریافت می‌کردند (همان).
دوره اموی
داده‌های تاریخی از کاربرد محدود سفته در این دوره حکایت می‌کند تا جایی که جهشیاری بیان کرده است که در ایام خلافت مروان بن محد (۱۲۷-۱۳۲ ق) مالیات بعضی از مناطق به‌صورت سفته به بصره ارسال می‌شد (جهشیاری، ۱۳۵۷: ۴۷).
دوره عباسی
در دوره خلافت عباسیان سفته نقش بارزی در معاملات مالی و تجاری و حتی پرداخت مالیات ایفا می‌کرد. نقشی را که سفته در ساماندهی گردش سریع پول و جلوگیری از خطر سرقت آن ایفا می‌کرد بی‌شک شبیه چک‌های مسافرتی (travelers cheques) امروزی است با این تفاوت که برای جلوگیری از سرقت سفته، تدابیر خاصی لحاظ می شد و سفته را فقط حامل آن می‌توانست بگیرد (برای اطلاعات بیشتر ۴۴-۱: ۱۹۳۷ و fischel). البته در ابتدای حاکمیت عباسیان سفته کاربرد اندکی داشت. دوره دوم خلافت عباسی (۲۳۲-۴۴۷ ق)، زمانی که نهادها و دیوان‌های مالی توسعه پیدا کرد، اوج رونق سفته بوده است و احتمالا یکی از علل گسترش و توسعه آن بحران مالی حکومت بوده است. از سوی دیگر با توجه به رونق بازرگانی و مخاطرات در بین راه‌ها، بازرگانان هنگام حمل اموال تجاری از سفته استفاده می‌کردند تا با امنیت کامل اموال خود را نقل و انتقال دهند (الزبیدی، ۱۹۶۹: ۲۲۳) که این نبود امنیت به سبب درگیری‌های داخلی و جنگ‌های بیرونی یا اعلام استقلال برخی از مناطق بوده است. در خصوص زمان و چگونگی کاربرد سفته‌ها مطالبی مطرح شده است. برای نمونه سفته‌ها موعد و سر رسید معینی داشته‌اند. سفته‌هایی که از سوی والیان به خزانه می‌رسید تا زمان سررسید آنها در خزانه نگهداری می‌شد.
برای مثال، در ۲۵۵ ق که شورشیان بر معتز (۲۵۵-۲۵۲ ق) خلیفه عباسی شوریدند و پنجاه هزار دینار از او درخواست کردند، معتز از مادرش کمک خواست و مادرش گفت: «نزد من مالی نیست و سفته‌هایی برای ما رسیده، آنها منتظر باشند تا وجوه آنها را دریافت و به آنها پرداخت کنیم» (طبری، ۱۳۷۵: ۱۴/۶۲۸۷-۶۲۸۸). با توجه به ناامنی راه‌ها و درگیری‌های داخلی و خارجی، عمده مالیات و خراجی که از سایر سرزمین‌های خلافت به مرکز ارسال می‌شد از طریق سفته بود، زیرا علاوه بر علل امنیتی، ارسال مالیات در قالب اجناس به مرکز حکومت مدت زمان طولانی طول می‌کشید و همین تاخیر باعث بحران و شورش می‌شد. از سویی، دولت‌ها در مواقعی که گرفتار بحران مالی می‌شدند نیاز داشتند که مشکلات مالی خود را از طریق تجار و بازرگانان حل نمایند. از سوی دیگر، بازرگانان برای اینکه پولی را در اختیار حکومت قرار دهند نیاز به تضمین و سند معتبری داشتند تا بتوانند وجهی را که به دولت داده‌اند پس بگیرند. بهترین تضمین و سند در این دوره در اختیار قراردادن سفته‌هایی بود که بعضی از حکام بابت خراج موظفی باید می‌پرداختند، اما هنوز زمان وصول آن سفته‌ها فرانرسیده بود.
صابی به خوبی نمونه‌ای از اخذ وام و نحوه تضمین آن را آورده است؛ وی نقل کرده که علی‌بن عیسی وزیر زمانی به وجهی احتیاج پیدا کرد، بنابراین مبلغ ده هزار دینار از بازرگانان وام گرفت و سفته‌هایی را که از مناطق گوناگون وارد شده و موعد وصول آنها فرانرسیده بود تضمین آن وام قرار داد که بهره آن در هر دینار آن یک دانق و نیم درهم بود، و بهره کل وام در هر ماه به دو هزار و پانصد درهم بالغ شد (صابی، بی‌تا: ۱۹۳). در ایام خلافت معتمد عباسی(۲۵۶ تا ۲۷۹ ق)، احمد بن طولون در خلال سال‌های ۲۶۲تا۲۶۶ ق سفته‌هایی به ارزش یک میلیون و دویست هزار دینار یعنی به صورت سالانه سیصد هزار دینار به مرکز خلافت ارسال می‌کرد (صالح الفاضلی، ۱۳۸۳: ۱۲۰-۱۲۱). همچنین منابع در ذکر حوادث ۲۹۹ ق اشاره نموده‌اند که تعدادی سفته از ایالت‌های گوناگون به خزانه خلافت ارسال و در دیوان وزیر خاقانی استفاده می‌شد (صابی، بی‌تا: ۲۸۶). دامنه کاربرد سفته چنان توسعه یافت که حکام اموال را از طریق سفته به مراکز خلافت می‌فرستادند. در ۳۱۳ ق «سلامه» کارگزار مصر و شام سفته‌هایی به ارزش صد و چهل و هفت هزار دینار به مرکز خلافت ارسال کرد (مسکویه رازی، ۱۳۷۶: ۵/۲۱۳). با توجه به اینکه سفته‌ها موعد و سررسید مشخصی داشتند گهگاهی در سال مالی مشخص به مصرف نمی‌رسید و در زمان‌های بعدی به مصرف می‌رسید. ابن مسکویه از باقی‌ماندن سفته‌های ارسالی در خزانه و مصرف نکردن به موقع آن گزارش می‌دهد.
زمانی که علی‌بن عیسی در ۳۱۵ ق به وزارت رسید، و به حساب مالی رسیدگی می‌شد، سفته‌هایی بالغ بر هشتاد هزار دینار یافتند که یکی از کارگزاران ارسال نموده بود (همان: ۲۱۸-۲۱۹). برخی از حاکمان مالیات موظفی را که باید به حکومت ارسال می‌کردند به شکل سفته می‌فرستادند. ابن مسکویه نقل کرده است که ابوعلی بن رستم برابر پیمان منعقد شده سفته‌هایی به مبلغ چهار صد هزار درهم ارسال نمود که با خرج آن بخشی از مشکلات مالی دولت برطرف شد (همان). وقتی که ابن مقله به وزارت رسید ابوعبدالله بریدی، فرماندار اهواز، سفته‌هایی به مبلغ سیصد هزار دینار، باقی‌مانده از حساب گذشته، را برای وی فرستاد و نیز سفته‌هایی از طرف قاسم بن‌دینار و احمدبن محمدبن رستم حاکمان کرمان و اصفهان بالغ بر ششصد هزار درهم برای علی‌بن عیسی وزیر ارسال کرد که این سفته‌ها پس از برکناری وزیر به بغداد رسید و ابوعلی بن مقله وزیر این اوراق را برداشت و به امورات وزارت سامان داد (همان: ۲۶۲).
پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال اول، شماره اول، بهار و تابستان 1391، صص 47-62