پیش‌درآمد نظام بانکداری
آنان نوشته را به نزد صراف بردند و او فورا پول را پرداخت کرد (:۱۹۸۳.Canard ۳۴۶-۳۴۵). این حاکی از آن است که صرافی‌های شهر امضای والیان را می‌شناختند و بدون معطلی وجه مورد نظر به حامل سفته پرداخت می‌شد. البته این مختص والیان نبود و حتی برخی از اشخاص هم از این روش استفاده می‌کردند برای نمونه پسر خلیفه مقتدر برای ابوعبدالله محمدبن علی‌بن الحسین دامغانی، یکی از ۵۴ گردش نظام پولی خلافت عباسی در قالب چک و سفته طالبان علم، حواله‌ای نوشت که یکی از اشخاص مبلغی پول و سایر مایحتاج وی را بپردازد و این حواله برای مردمی از اهالی باب‌الأزج بغداد بوده و او پرداخت کرده است. (ابن جوزی، ۱۴۱۲: ۲۵۰- ۲۵۱) در برخی اوقات هم سفته‌هایی که به مرکز خلافت می‌رسید، به سبب آنکه باعث بروز مشکلاتی برای دولت می‌شد، به جریان نمی‌افتاد و به مصرف هم نمی‌رسید؛ چنان‌که در دوره ابوعلی خاقانی، وزیر مقتدر خلیفه عباسی، اوضاع به همین صورت بود (صابی، بی‌تا: ۲۸۵). به نظر می‌رسد سفته نقش اساسی در نظام مالی خلافت عباسی داشت، به شکلی که نه تنها به منزله وسیله انتقال مالیات از سایر مناطق بود، بلکه در بخش‌های داخلی حکومت و تسهیل امور مالی هم کاربرد داشته است و فیشل این را به خوبی بیان کرده: «سفته تنها در تجارت خارجی به کار نمی‌رفته بلکه در تسهیل عملیات مالی و اداری بین دستگاه‌های دولتی نیز کارآیی داشته است.» (۵۷۸: ۱۹۳۳ , Fischel).
الگوی گردش مالی در قالب چک
چک (cheque) مدرکی بود برای هر نوع مطالبه که در آن اسامی استحقاق‌دارندگان و شماره آنها و مبلغ مال تعیین می‌شد و حاکم وقت انتهای آن را امضا می‌کرد تا دارنده آن مطالبات خود را دریافت کند که در زبان عربی به آن «صک» می‌گویند. (خوارزمی، ۱۳۶۲: ۵۹؛ ابن منظور، ۱۹۵۶: ۱۰/ ۴۵۶). چک در دوره عباسیان دارای سه معنی خاص بوده است. یک نوع چک به معنای سیاهه گواهی مهرشده‌‌ای بود که مشتمل بر اسامی سپاهیان و کارمندان و حقوق آنان بوده است. معنی دوم چک همان کاربرد مالی معروف چک است که موارد کاربرد آن بررسی می‌شود. در معنی سوم چک به معنی قباله نیز در بعضی جاها به کار رفته است. برای نمونه، طبری آورده است معتصم در ۲۱۹ ق مصمم شد که سامرا را برای مرکز خلافت بنا کند، لذا به احمد بن خالد دستور داد که محل مناسبی را برای وی انتخاب نماید. احمد بن خالد می‌گوید: سامرا را از نصرانیان صاحب دیر به پانصد درهم خریدم و محل بستان خاقانی را به پنج هزار درهم و همچنین چند محل دیگر را خریدم تا آنچه را می‌خواستم کامل کردم، آن‌گاه چک‌ها را پیش معتصم بردم. (طبری، ۱۳۷۵: ۱۳/ ۵۸۱۱) که در این‌جا چک به معنی قباله به کار رفته است.
چک در صدر اسلام
سابقه کاربرد چک به ایران باستان بازمی‌گردد. در دوره ساسانیان، یهودیان و زرتشتیان فعالیت‌های مالی و صرافی را برعهده داشتند. یهودیان اکثر مبادلات پولی را با اسناد مکتوب انجام می‌دادند و بدین وسیله از حمل و نقل سکه، به ویژه زر و سیم که بسیار سنگین بود، جلوگیری می‌کردند. از جمله این اسناد مکتوب چک بود چنان‌که گیرشمن می‌نویسد: گروهی اندک از متخصصان مالی می‌دانند که کلمه چک یا اصطلاح تضمین سند از زبان پهلوی ]به زبان‌های اروپایی[ رفته و آنها از ابداعات موسسات بانکی ایران هستند... (گیرشمن، ۱۳۸۳: ۴۰۸). همچنین ابن منظور می‌گوید واژه «صک» فارسی است که معرب شده و اصل آن «جک» است (ابن منظور، ۱۹۵۶: ۱۰/ ۴۵۶).
از آنجا که چک از اوایل ظهور اسلام به معنای نوعی حواله اعطایی که به موجب آن حقوق سپاهیان پرداخت می‌شد شناخته و معروف بوده است، با شکل‌گیری جنبش اقتصادی در حکومت اسلامی به کارگیری چک رواج یافت (فرای، ۱۳۶۵: ۱۰۷). به گفته یعقوبی در حکومت اسلامی عمر نخستین کسی بود که از چک برای پرداخت استفاده کرده است و پایین چک‌ها را مهر زده است (یعقوبی، ۱۳۷۱: ۲/ ۴۳). در منابع آمده است که عمر بن خطاب به کارگزار خود در مصر نوشت که مواد خوراکی را به مدینه حمل کند، زمانی که این اقلام به مدینه رسید، حجم زیاد کالای وارد شده مانع از توزیع سریع آن در میان مردم شد لذا خلیفه عمر دستور داد تا زید بن ثابت مردم را ملزم کند که مراتب و نام خود را بر در خانه‌هایشان بنویسند و برای آنها چک‌هایی از کاغذ نوشته شود و سپس او زیر چک‌ها را امضا نماید تا به مرور زمان هر کدام به بیت‌المال رجوع کنند و سهمیه خویش را تحویل بگیرند. (همان). به نظر می‌رسد برخی از چک‌ها بدون تاریخ نوشته می‌شد و همین باعث گلایه برخی از کارگزاران می‌شد. قلقشندی آورده است که ابوموسی اشعری به خلیفه دوم نامه نوشت که برخی از چک‌های ایشان تاریخ مشخصی ندارد و فقط با عبارت ماه شعبان نوشته شده و مشخص نیست که شعبان گذشته مدنظر خلیفه بوده است یا شعبان آینده (قلقشندی، ۱۹۷۰: ۱۰/ ۳۰۹-۳۱۰).
گاهی پرداخت چک از طرف والی یا خلیفه به نام بیت‌المال صادر می‌شد. برای مثال، خلیفه عثمان فرمان داد سیصد هزار درهم به عبدالله بن خالد بن اسید بن ابی العیص و یک‌صد هزار درهم به هر یک از همراهان وی داده شود. وی همچنین چک‌هایی با همین ارقام به نام ابن ارقم متصدی بیت‌المال صادر کرد، ولی ابن ارقم به علت بالا بودن مبلغ چک از پرداخت آن به همراهان ابن خالد خودداری کرد. لذا خلیفه عثمان دستور عزل وی را صادر نمود و زید بن ثابت انصاری را به جای وی گماشت (بلاذری، ۱۴۰۰: ۵/ ۵۴۸).
چک در دوره اموی
در برخی مواقع، حکام مستمری یا عطایا را به‌صورت چک می‌نوشتند و بیت‌المال آن را پرداخت می‌کرد. حجاج بن یوسف ثقفی والی دستور داد تا عطای ابن سلکه با چک (صک) پرداخت شود (ابن عبدربه، ۱۹۵۳: ۱/ ۳۱). در برخی مواقع، دارندگان چک در برابر خریدهایی که انجام می‌دادند، می‌توانستند برای فروشندگان چک صادر کنند و حتی چک‌ها را در وجه خزانه‌دار بیت‌المال می‌نوشتند و به نظر می‌رسد با این عمل یک نوع نظارت در نحوه وصول چک‌ها از طرف مسوولان خراج رعایت می‌شد. در روزگار سلیمان بن عبدالملک اموی، هنگامی که یزید بن مهلب والی عراق بود، کالاهای بسیاری از یکی از فروشندگان خرید و در مقابل بهای آنها چکی به نام فروشنده صادر کرد و به صالح بن عبدالرحمن، مسوول خراج، دستور پرداخت آن را داد اما مسوول خراج از پرداخت وجه چک‌ها خودداری نمود.
فروشنده پرداخت نکردن چک را به والی اطلاع داد. یزید بن مهلب از عمل مسوول خراج به شدت ناراحت شد و وی را مورد مواخذه قرار داد. اما صالح در جواب گفت: «خراج و مالیات هزینه شخصی نیست. من سهم شما را از بیت‌المال مشخص و معین کرده‌ام و برای سپاه اموالی که خواستی داده‌ام»، اما ابن مهلب هم‌چنان بر پرداخت و پاس کردن چک‌ها اصرار داشت ولی مسوول خراج در جواب والی اظهار کرد که هیچ سرفصلی در بودجه برای پرداخت این‌گونه موارد تعریف نشده و در صورتی که پرداخت نمایم مورد شماتت و مواخذه امیر مومنان قرار می‌گیرم. یزد بن مهلب به وی گفت: «اما‌ای ابوالولید این بار این چک‌ها را پرداخت کن». صالح که مسوول خراج بود چک‌ها را پرداخت نمود و به والی هم یادآوری نمود که از این پس این‌گونه چک‌ها را صادر نکند که این امر مورد موافقت یزید بن مهلب قرار گرفت (طبری، ۱۳۷۵: ۹/ ۳۹۱۵؛ العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ۱۹۷۲: ۳/ ۲۰).
تحول کاربرد چک در دوره عباسی
در عصر عباسیان کاربرد چک وارد مرحله جدیدی شد و بیشتر منابع از کاربرد آن در این دوره سخن راندند. در دوره هارون‌الرشید، فضل بن یحیی برمکی از خلیفه درخواست کرد تا مبلغ یک‌صد هزار درهم به محمد بن ابراهیم امام داده شود. این تقاضا مورد موافقت خلیفه قرار گرفت و فضل از او سپاسگزاری کرد. سپس، فضل از هارون‌الرشید خواست که وی با خط خود چکی به نام ابراهیم امام بنویسد (جهشیاری، ۱۳۵۷: ۱۹۶؛ الدجیلی، ۱۳۷۹: ۱۶۲؛ الدوری، ۱۹۹۵: ۱۹۸). همچنین فضل بن یحیی زمینی را به مبلغ دویست هزار درهم خرید و برای پرداخت ثمن آن یک قطعه چک برای مالک ارسال نمود (جهشیاری، ۱۳۵۷: ۲۱۴). طبری در کتاب خود، بعد از مطرح کردن مصادره اموال محمد بن سلیمان و نحوه تقسیم آن به دست هارون‌الرشید، درخصوص چگونگی توزیع نقدینگی بیان میکند:
هارون‌الرشید دستور داد تا چک‌هایی برای ندیمان تدارک دیده شود و برای نغمه‌گران چک‌های کوچکی نوشته شود که در دیوان به گردش درنیامد. همچنین وی به سایرین چک‌هایی داد. مبالغی که در چک‌ها قید شده بود به حاملین تحویل داده شد (طبری، ۱۳۷۵: ۱۲/ ۵۲۳۵؛ مسکویه رازی، ۱۳۶۹: ۳/ ۵۰۵-۵۰۶). اوج رواج چک در این دوره در زمان خلیفه معتضد است زیرا بیشترین تحولات درخصوص نظام مالی را در این مقطع شاهدیم. صابی آورده است که در ایام خلافت معتضد چک‌هایی به مبلغ سه‌هزار دینار بین عاملان برای توزیع ارزاق در دارالخلافه نوشته شد (صابی، بی‌تا: ۴۸). به‌نظر می‌رسد برای جلوگیری از تخلفات احتمالی و برای پرداخت حقوق ماموران حکومتی از چک استفاده می‌شده است و آن‌گونه که از شواهد تاریخی استنباط می‌شود چک‌های صادر شده زمانی وصول‌شدنی بود که باید مانند امروزه دارای دو امضا باشد، در غیر این صورت پرداخت نمی‌شد و با توبیخ مقام مافوق مواجه می‌شد که در منابع گوناگون اشاراتی به کاربرد این نوع چک در قرن چهارم هجری قمری شده است. چک در مرکز حکومت برای پرداخت مواجب سپاهیان نیز به‌صورت ملموسی استفاده می‌شد. در روزگار المکتفی خلیفه عباسی، ابوالحسن بن فرات نویسنده دیوان خراج، محمد بن داوود، متولی حقوق سپاهیان را به سبب پرداخت‌های بدون چک یا سند مورد حسابرسی و مواخذه قرار داد؛ به همین علت وزیر او به متصدی بیت‌المال دستور داد که هیچ‌چیزی را اعم از اعطا و هزینه بدون معرفی و اجازه ابوالحسن آزاد از بیت‌المال خارج نکند و باید امضا یا علامت او روی چک‌ها ثبت شده باشد (همان: ۱۳).
رفته‌رفته کاربرد چک توسعه پیدا کرد و از دایره امور حکومتی صرف خارج شد و وزرا برای اشخاصی که مسوولیت دیوانی هم نداشتند، چک صادر می‌کردند. ابن‌فرات وزیر، زمانی‌که تصمیم گرفت به ابن ابی‌بغل کمک کند چکی به مبلغ سه‌هزار درهم به نام یک نفر نوشت. همچنین سلیمان بن حسن بن مخلد کاتب بیت‌المال چک‌هایی به مبلغ هزار و ششصد دینار در یک روز برای پرداخت به متولی دیوان ارزاق نوشت. چک‌ها برای پرداخت گاهی در وجه بیت‌المال نوشته می‌شد، اما در بیشتر اوقات به نام خزانه‌دار نوشته می‌شد (همان: ۷۳، ۷۷، ۷۸، ۲۳۵). ابوسلاسل در زمان ابن‌مقله حاکم شوشتر بود. گزارش‌هایی به وزیر درخصوص تخلفات مالی ابوسلاسل دادند. وزیر در ۳۱۵ ق ابوعبدالله بریدی را مامور رسیدگی به اموال ابوسلاسل در شوشتر نمود، با بررسی اموال وی و مشخص شدن تخلف ابوسلاسل، او و کارمندانش را دستگیر کردند. ابوسلاسل ده‌هزار دینار نزد جهبذ خود موجودی داشت. بریدی با وی قرار گذاشت که برای پولی که نزد جهبذ* داشت چکی بنویسد و آن را بابت هزینه‌های غیرواقعی قلمداد کند (مسکویه رازی، ۱۳۷۶: ۵/ ۲۲۸). که این امر از کاربرد چک در مراحل اداری و حتی آنچه امروزه به آن حساب‌سازی می‌گویند حکایت میکند.
صدور چک به دست اشخاص
البته همیشه چک را حاکمان صادر نمی‌کردند، داده‌های منابع حاکی از آن است که برخی از شعرا و بزرگان هم چک صادر می‌کردند. بشار علاف شاعر می‌گوید: در مجلس ابی‌الحسن اخفش حضور داشتم ایشان چکی در وجه من به علی بن یحی برزق صادر کرد. ایشان دینارهایی به من عطا نمود و به من امر کرد که درخصوص تعداد دینارها به اخفش چیزی نگویم (خطیب بغدادی، ۱۴۱۷: ۷/ ۳۹۱). با توجه به قراین بعدی که از متن برداشت می‌شود و بشار به‌صورت شعر آورده است چنین استنباط می‌شود که چک اخفش با کسر مبلغی پاس شده و در واقع یک حق حسابی یا دستمزدی از آن کسر نموده است. در برخی از منابع آمده است که جحظه برمکی شاعر (۲۲۴- ۳۲۴ق) گفته است: یکی از ملوک برای من چکی نوشت برای وصول آن به جهبذ مراجعه نمودم، جهبذ برای پرداخت آن زیادی معطلم نمود. به همین علت، جحظه اقدام وی را با شعر جواب داده است (همان: ۴/ ۲۸۸؛ تنوخی، ۱۳۹۱: ۵/ ۲۱۸؛ حموی، ۱۴۱۴: ۱/ ۲۰۹). مسکویه در تجارت‌الامم معمولا از چکی که به نام خزانه‌دار نوشته می‌شد صحبت کرده است زیرا چک در این دوره حتی برای پرداخت هزینه‌های اندک هم کاربرد داشته است و دایره شمولی دریافت و پرداخت چک توسعه پیدا کرده است، به شکلی که مسکویه حتی به چکی اشاره کرده است که در ۳۳۲ ق به نام خزانه‌دار بابت خرید بوریا و نفت به ۹ درهم، نوشته شده بود (مسکویه رازی، ۱۳۷۶: ۶/ ۱۰۰). بدین ترتیب، ملاحظه می‌شود که به مرور زمان در کاربرد چک تحول عمده‌ای رخ داده است. البته کاربرد چک با سفته تفاوت‌هایی داشت که مربوط به کارآیی هر کدام می‌شد. به‌طور مثال، چک فقط در همان شهری که نوشته می‌شد وصول‌شدنی بود ولی سفته در هر شهری دریافت‌شدنی بود.
نتیجه‌گیری
نظام نوین و پیشرفته بانک و بانکداری در دنیای امروز، شکل تحول یافته ساختار پولی و مالی حکومت‌های پیشین است. از جمله موارد کاربرد چک و سفته در دوره اسلامی است که به منزله اسناد مکتوب، از ابزارهای سپرده‌گذاری و از بهترین انواع مبادلات مالی شناخته شدند. نقشی را که سفته در سامان‌دهی گردش سریع پول و جلوگیری از خطر سرقت آن ایفا می‌نمود چک‌های مسافرتی در نظام پولی کنونی با تفاوتی مختصر برعهده دارند. اوج رونق سفته در دوره دوم خلافت عباسیان به دو علت مهم بوده است. نخست بحران مالی و در حقیقت فقدان نقدینگی که حکومت با آن مواجه شده بود و دیگری تضمین وام که به علت مشکلات مالی از آن استفاده می‌کردند. چک و سفته به منزله دو الگوی معاملاتی که در عین حال تمایز مهمی نیز با یکدیگر دارند، در مبادلات مالی باعث تسهیل تجارت و در نتیجه رونق آن می‌شدند و کاربرد آنها از جمله تدابیری محسوب می‌شد که در دوره مواجهه خلفای عباسی با مشکلات مالی، به منظور رونق مالی و تجاری، به کرات مشاهده می‌شد. این الگوهای گردش مالی بعدها نیز در سیستم‌های پولی و بانکی با بهره‌گیری از تجارب این دوره‌ها تا امروز به کار گرفته شده است؛ در حالی که این نوع تجربیات اقتصادی که با مراجعه به منابع متوجه گستردگی کاربرد آنها در دوره‌های مختلف تاریخی می‌شویم در تحقیقات معاصر و نوین که با روش‌های علمی انجام می‌شوند، جایگاه بسیار اندکی دارند. راهکارهای اقتصادی پیشینیان با توجه به گذشت زمان، تبدیل شدن به وضعیت تجربه و مشخص شدن مزایا و معایب از قابلیت اجرایی بالایی در پژوهش‌های علمی برای کاربردی نمودن نتایج آن برخوردارند.
*جهبذ: از نهادهای مالی دستگاه دیوان سالاری و مرتبط با بیت‌المال.
پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال اول، شماره اول، بهار و تابستان 1391، صص 47-62