روشنی در برابر تاریکی

از بدو تاسیس شرکت برق تاکنون مدیران مختلفی این شرکت را اداره کرده‌اند و کارمندان مختلفی در این صنعت مشغول به کار و خدمت به مردم بوده‌اند. ثبت خاطرات و تجربیات این عده می‌‌‌تواند کمک کند تا تاریخ صنعت برق تدوین و منتشر شود. طی سال‌های گذشته با تعدادی از عوامل صنعت برق مشهد به خصوص با نخستین تکنسین‌ها و کسانی که در شرکت برق خسروی مشهد مشغول به کار بوده‌اند، مصاحبه‌هایی انجام شده که در آرشیو تاریخ شفاهی مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌‌‌شوند.

می‌‌‌توان گفت از نسل اول کسانی که خدماتی در برق مشهد داشته‌اند به جز منابع مکتوب و اسناد، اشخاصی باقی نمانده‌اند، ولی تعداد ‌اندکی از نسل دوم صنعت برق مشهد که از سال ۱۳۱۵ش به بعد در مراکز برق مشهد مشغول خدمت بوده‌اند، وجود داشتند که با آنها مصاحبه‌هایی در قالب طرح تاریخ شفاهی شرکت نخریسی و نساجی و برق خسروی خراسان انجام شده است.

مطالبی همچون وضعیت برق در گذشته، شرکت‌های خصوصی برق، نحوه برق‌رسانی به منازل، اتفاقات برق و... از موضوعات این مصاحبه‌ها هستند. گردآوری هزاران برگ از سوابق برق خراسان در مرکز اسناد موجب شده تا منابع مهمی برای تدوین تاریخ شفاهی صنعت برق وجود داشته باشد. این اسناد حاوی اطلاعات مهمی از جمله خرید دستگاه‌ها و برق‌رسانی به منازل و چگونگی واگذاری برق به اشخاص مختلف است. از دیگر اطلاعات ارزشمندی که در این اسناد وجود دارد؛ مسائلی همچون حقوق و دستمزد کارکنان، هزینه انشعاب برق و درخواست‌های متفاوتی است که از سوی عموم مردم برای برق‌رسانی به منازل‌شان ارائه شده‌اند. با توجه به وجود پیشینه و اسناد صنعت برق مشهد و بازنشسته شدن تعدادی از مهندسان و کارکنان شرکت برق، طراحی و انجام طرح تاریخ شفاهی برق مشهد می‌‌‌تواند کمک شایانی به ثبت این موضوع کند.

در عهد قاجار، ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه با سفر به اروپا با فناوری‌های جدید تا ‌حدی آشنا شدند و در برخی موارد، لوازمی را نیز به‌عنوان تحفه به همراه خود ‌آوردند. مولدی که برای اولین‌مرتبه در شهر مشهد و خراسان وارد شد، مخصوص حرم مطهر امام‌رضا(ع) بود.۲ حاجی‌محمدباقر میلانی، معروف به رضایوف این دستگاه را در زمان مظفرالدین‌شاه قاجار۳ خریداری و تقدیم آستان قدس رضوی کرد. این مولد برق را در محله بالاخیابان، نزدیک بست علیا (کوچه‌ای که از آن زمان به همین مناسبت به نام کوچه چراغ برق معروف است) نصب کردند. این کارخانه که با زغال‌سنگ کار می‌کرد، یک ماشین بخار دوازده اسبی ساخت انگلستان بود با یک مولد برق با نیروی۶۰۰/ ۶ کیلووات و فشار ۱۱۰ ولت.۴ برق حاصل از این مولد، علاوه‌بر روشن‌کردن حرم مطهر حضرت رضا(ع) و سایر عمارات و ابنیه متبرک، قسمتی از بالاخیابان را نیز روشنایی می‌بخشید. در سال ۱۲۸۱ موتور برق دیگری را که حاج‌امیر رضوی معروف به چراغ برق، به‌قدرت ۲۵ اسب بخار خریداری کرده بود، در کنار این مولد نصب شد. این دو مولد، حدود سی‌سال تنها تامین‌کننده‌های نیروی برق شهر بودند.

در سال‌های بعد، چون این مولدها دیگر جوابگوی برق رواق‌های حرم مطهر و صحنین و بستین و مسجد گوهرشاد نبود، موتور دیگری در ابتدای خیابان طبرسی راه‌اندازی شد.۵ یکی از زائرانی که در سال۱۳۰۵ش از بمبئی به مشهد آمده در این‌باره می‌نویسد: «روشنایی روضه مبارکه در شب به‌وسیله یک ژنراتور برق انجام می‌گیرد که مادر آقاخان آن را اهدا کرده است.» مادر آقاخان محلاتی به نام بی‌بی‌شمس‌الدوله، زنی متدین و ساکن هندوستان بود. وی یک دستگاه مولد بلاکستون خرید و تقدیم آستان قدس رضوی کرد. این مولد که ۲۴ اسب بخار قدرت داشت و جریان مستقیم تولید می‌کرد، درخیابان طبرسی نصب شد.

وجود چند مولد برق در مشهد و پی‌بردن به فایده‌های روشنایی برق موجب شد که مردم به‌تدریج احتیاج به نیروی برق را احساس کنند و طالب آن شوند. این نیاز عمومی، عده‌ای را علاقه‌مند ساخت که در تولید و فروش نیروی برق سرمایه‌گذاری کنند. اولین کسی که در این راه اقدام کرد آقای جعفرزاده بود. وی در ابتدا کارخانه برق آستان قدس، واقع در کوچه چراغ برق را اجاره کرد و بعد یک دستگاه مولد بلاکستون ۳۴ اسب ۲۲۰ولت با جریان مستقیم را خریداری و در محله چهارباغ نصب کرد. هزینه‌ای که از مشترکان گرفته می‌شد، بر حسب تعداد شعله بود.

محمدمهدی باروحی متولد ۱۳۰۹ مشهد در ارتباط با سابقه روشنایی در مشهد چنین بیان کرده است:

«در گذشته اکثر مردم از لامپ‌ها استفاده می‌‌‌کردند، لامپ پنج، هفت و ده که بعدها چراغ توری آمد که به آن چراغ زنبوری می‌‌‌گفتند. عصرها یک مامور بلدیه گالن کوچک نفت دستش بود و با نردبان از ستون‌هایی که در معابر گذاشته بودند بالا می‌‌‌رفت و بالای ستون یک لوله فلزی بود با یک فتیله پنبه‌ای که مقداری نفت داخل آن می‌‌‌ریخت و چراغ را روشن می‌‌‌کرد. معمولا تا اوایل شب کوچه‌ها و خیابان‌های اصلی شهر نور کم‌سویی از آن چراغ‌ها داشتند. اولین برقی که مشهد عمومیت پیدا کرد، برق کارخانه نخریسی بود. وقتی توربین کارخانه راه افتاد قسمتی از خیابان‌های مشهد را برق دادند.»۶

شرکت برق

براساس گزارش کتاب مکتب شاهپور، در سال ۱۳۱۳ش در شهر مشهد ۲۲ دستگاه چراغ برق وجود داشته است که حدود بیست‌هزار چراغ ۲۵ شمعی را می‌توانسته تامین کند. از این تعداد چراغ، فقط در حدود ۸۴۰۰ چراغ ۲۵ شمعی مصرف می‌شده است.۷

تا پیش از سال ۱۳۱۴ش برق مشهد به‌وسیله چندین کارخانه که هریک متعلق به صاحب مخصوصی بود، تامین می‌شد و قیمت برق نیز به لحاظ رقابت مالکان کارخانجات از کیلوواتی دو تا چهار ریال بود. روشنایی بیوتات آستان قدس هم از طریق دو دستگاه ماشین متعلق به خود آستان قدس رضوی تامین می‌شد.

در اوائل سال ۱۳۱۶ش شهرداری مشهد مالکین کارخانجات برق را ملزم نمود که شرکتی تشکیل دهند تا قیمت برق به یک نرخ عرضه شود و با گردآوردن سرمایه کافی احتیاجات روز افزون برق شهر مشهد را تامین نمایند. طبق گزارش پاکروان، استاندار خراسان، زمینه‌های تاسیس این شرکت به این نحو فراهم شد:

سابقا حسب‌الامر قرار بود که از طرف آستان قدس در مشهد تاسیس کارخانه برق دائم بشود، ولی بعدا مقرر فرمودند که شهرداری مشهد عهده‌دار انجام این منظور گردد. شهرداری هم با شرکت کل ساختمان ایران طرح قراردادی در این باب ریخته بود، ولی اکنون که شرکت ساختمان در مشهد منحل شده، انجام امر معوق مانده و فعلا وضعیت روشنایی مشهد بسیار بد است. برای اینکه عجالتا و تا موقعی که کارخانه بزرگ و برق دائم در مشهد تاسیس شود، به این وضعیت ناگوار خاتمه داده شود و تا ‌اندازه‌ای ترتیب روشنایی مشهد اصلاح گردد، شهرداری با صاحبان کارخانجات برق مشهد مذاکره نموده که شرکتی بین آنها به‌طور موقت تشکیل داده شود تا بعضی اصلاحات به‌عمل‌ آید که عجالتا حوائج روشنی شهر تا حدی تامین گردد.

چون آستان قدس دارای موتورهایی است که قسمتی از قوه مولده آنها به صرف داخلی آستانه و بقیه به مصرف فروش می‌رسد، با شرکتی که در شرف تاسیس است، مذاکره شده که در مقابل واگذاری موتورها و لوازم موجوده، شرکت مزبور روشنایی کلیه بیوتات متبرکه و موسسات آستانه را که فعلا به‌وسیله موتورهای مزبور روشن می‌شود، تعهد نماید و همچنین درآمد فعلی آستانه را از کارخانه برق، به‌واسطه دادن سهام ممتازه تامین کنند. به نظر اینجانب عملی شدن این منظور از هر حیث به نفع آستان قدس بوده، گذشته اینکه عده کارکنان کارپردازی آستان قدس که مامور اداره کردن کارخانه چراغ برق هستند، تقلیل یافته، حقوق آنها صرفه‌جویی خواهد شد. منافع آستان قدس نیز تامین گردیده، مساعدتی نیز به تنظیم و اصلاح روشنایی شهر خواهد شد.

متمنی است مراتب را به عرض پیشگاه مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاهی رسانیده و در صورت تصویب تلگرافا ابلاغ فرمایند که قرارداد و شرکت‌نامه که تنظیم شده است، امضا و برنامه شرکت عملی گردد. نایب تولیت عظمی۸

در ۲۱ بهمن ۱۳۱۷ بین‌ هارطونیان رئیس شرکت سهامی برق خراسان و آقای کوزه‌کنانی و درودی از شرکت خشکبار خراسان قرار‌دادی منعقد ‌شد تا از محل ارز حاصل از صادرات ۵۰۰ تن کشمش به‌هامبورگ، تعدادی دستگاه مولد برق از آلمان خریداری شود. همچنین عبدالجواد جعفرزاده از اول اردیبهشت ۱۳۱۸ طبق قراردادی با شرکت سهامی برق خراسان یک دستگاه موتور بلاکستون ۹۵ آمپر ۱۱۰ولت را به شرکت برق به مبلغ ماهیانه ۱۵۰۰ریال اجاره ‌داد.

در سال ۱۳۱۸ اقدامات اساسی برای ایجاد شبکه برق مشهد به عمل آمد که مهم‌ترین آنها، ایجاد شرکت نخ‌ریسی و برق خسروی بود. این شرکت در سال ۱۳۱۶ش با سرمایه۱۸۰۰۰۰۰۰ ریال

(= ۳۶۰۰۰ سهم ۵۰۰ ریالی)، در زمینی به مساحت ۵۴۰۰۰ متر مربع در میدان رودکی تاسیس شد. چون شرکت برای کارخانه خود توربینی وارد کرده بود که قدرتش۹۰۰ اسب بود و بیش از نیاز خود نیروی برق اضافی داشت، آقای پاکروان استاندار وقت به این شرکت دستور داد تا با شرکت عمومی برق شهر مشهد همکاری کند و مازاد برق خود را به مردم واگذار کند.

در سال ۱۳۱۹ش شرکت عمومی برق شهر هرچند می‌توانست خود را اداره کند، با این‌ حال خسارات زیادی هم دیده بود و ماشین‌های آن هم به‌علت تولید زیاد فرسوده شده بودند. از سوی دیگر، شرکت خسروی که سرمایه‌دار جدید بود و محصولاتش هم به علت جنگ جهانی دوم فروش خوبی داشت، شرکت برق را با شرایط سنگینی به نفع آستانه به شرکت خسروی تحمیل کرد. یعنی ابتدا شرکت عمومی را آستانه خریداری و سپس به بهای نازلی به شرکت خسروی فروخت و آستانه نیز بر سهام خود در شرکت خسروی از این بابت مقداری افزود. طبق قرارداد منعقده، شرکت متعهد گردید، تمام برق مصرفی آستانه را به‌طور مجانی بدهد.

در سال آخر جنگ جهانی دوم آقای محمود فرخ رئیس هیات مدیره و مهندس ابوذر متصدی کارخانه از طرف شرکت انتخاب شدند تا به اروپا رفته، از انگلستان موتورهای برق خریداری کنند. پس از هشت‌ماه آنها توانستند سه موتور کروسلی دیزل که هرکدام ۱۰۶۵ اسب بخار قدرت داشت، خریداری کنند. با گسترده‌شدن فعالیت شرکت برق خسروی تا سال ۱۳۲۸ش، این شرکت دارای هفت‌دستگاه مولد برق بود که متوسط تولید برق سالیانه این دستگاه‌ها در حدود۲۶۰۰۰۰۰ کیلووات بوده است.

محمد زمردی متولد ۱۳۰۱ش مشهد که از کارمندان قدیمی شرکت برق مشهد است که از سال ۱۳۱۸ش با حقوق ماهی ۶ تومان به استخدام کارخانه نخ‌ریسی و نساجی خسروی خراسان درآمده است. او از سال ۱۳۲۹ با حقوق ماهی ۱۲۵ تومان در شرکت برق مشهد به‌عنوان تحصیلدار استخدام می‌‌‌شود. وی روند دریافت هزینه‌های مربوط به مشترکان برق را چنین بازگو کرده است:

«در حدود ۲۰۰ مشترک برق داشتم، هر روز به درب منازل کسانی که برق داشتند می‌‌‌رفتم و پول برق را معمولا به سختی جمع‌آوری می‌‌‌کردم. هر چه پول روزانه جمع‌آوری می‌‌‌کردم عصرها مامور بانک می‌‌‌آمد و به او تحویل می‌‌‌دادم و رسید پرداختی‌ها را می‌‌‌گرفتم. ماهانه حدود هفت تا هشت هزار تومان کل پول برق مشترکان محدوده من می‌‌‌شد. کل مشهد هشت تحصیلدار برق داشت. پس از مدتی پست‌های برق در محلات مختلف گذاشته شد و مردم برای پرداخت هزینه‌ها به ما مراجعه می‌‌‌کردند. حدود شش سال تحصیلدار برق بودم، بعد سرپرست تحصیلدارها شدم که حدود هشت نفر زیر نظرم کار می‌‌‌کردند. قبض کنتور‌ها را کنترل می‌‌‌کردم و اگر اشتباهی داشتند رفع می‌‌‌کردم. زمانی که شرکت برق توسعه پیدا کرد شغل تحصیلداری جمع شد و مردم هزینه‌های مصرفی برق را با مراجعه به بانک‌ها پرداخت می‌‌‌کردند.»۹

آقای باروحی از برق ‌هارتونیان و برق بازار اطلاعات مختصری به این شرح ارائه داده‌اند:

«برق‌های کوچک هم در گذشته در مشهد وجود داشت. در انتهای کوچه دارایی یک دیزل کوچک بود که مالکیت آن با ‌هارتونیان بود. این برق هم جزو اولین برق‌های مشهد است که برق محدوده کوچکی از ارگ مشهد را تامین می‌‌‌کرد. همچنین برق بازار، برق کوهسنگی و عشرت‌آباد هر کدام قسمتی از خانه‌های اطرافشان را برق می‌‌‌دادند.»۱۰

از سال ۱۳۲۹ش موتورهای فرسوده و متفرق جمع‌آوری و دستگاه‌های جدید و قوی‌تری خریداری شد که عبارت بودند از: سه موتور دیزل هریک دارای ۱۰۶۵ قوه اسب، یک موتور دیزل دارای ۹۰۰ اسب، دو موتور دیزل دارای ۱۱۵ اسب بخار ویک موتور اشکودا دارای ۷۵ قوه اسب در خیابان کوهسنگی که در مجموع ۴۴۰۰ قوه اسب بخار می‌شد. در سال ۱۳۳۴ش در مجموع مقدار تولید برق مشهد به ۴۷۹۵۲۰۰کیلو وات می‌رسید.

براساس گزارش آقای ریاضی در سال ۱۳۳۴ش، بهای برق در مشهد در مقایسه با تهران، خیلی گران و به قرار کیلوواتی شش‌ریال بوده، در حالی‌که در تهران روز دو ریال و شب سه ریال بوده است.۱۱ تحولات صورت گرفته در برق مشهد در گذشته قابل‌توجه هستند. برق‌های خصوصی با رقابت با همدیگر سعی در ارائه برق به محدوده خودشان داشتند. برق عشرت‌آباد از جمله برق‌های خصوصی و مهم مشهد در گذشته بوده است. محمد رسول فهمیده از کارمندان این شرکت جریان استخدام و سابقه برق جواهری را این گونه بیان می‌‌‌کند:

«برق جواهری در حدود سال ۱۳۳۶ش تاسیس شد. ابتدا من به‌عنوان کارگر بنایی در محل ساختمان شرکت برق جواهری مشغول کار بودم و سقف موتورخانه کار می‌‌‌کردیم. یکی از مهندس‌ها من را به کارخانه برق برد و با ماهی ۱۵۰ تومان در برق جواهری مشغول کار شدم. آقای رحمانی و جواهری به شراکت این کارخانه را تاسیس کردند. سپس کارخانه یخ هم راه‌اندازی کردند. در برق جواهری هم کنتور نویس بودم، هم برق‌رسانی اعم از سیم‌کشی را انجام می‌‌‌دادم. برق جواهری بهترین برق بود. چون یک موتور بلاکستون داشتیم. شب‌ها سه موتور را روشن می‌‌‌کردیم و از آنجا در تامین روشنایی به برق خسروی کمک می‌‌‌کردیم. کنتورهای برق جواهری ارزان‌تر بودند و همان روزی که مشتری درخواست کنتور می‌‌‌داد برق وصل می‌‌‌شد. تا آن زمان کنتورهای برق سه هزار تومان بودند. برق جواهری موجب شد تا قیمت کنتورها کمتر شود به‌طوری که هر کنتور را ۲۰۰ تومان به فروش می‌رساندیم و حق نصب هم ۱۵ تومان بود. این هزینه را به‌صورت اقساط از مشترکین می‌‌‌گرفتیم. حدود پنج هزار کنتور تک‌فاز داشتیم. برق جواهری بخشی از خیابان خواجه ربیع کوچه حسین‌باشی و تا سعدآباد تامین می‌‌‌کرد. شرکت دو تا سیم بان، دو نفر مسوول موتورها و دونفر تحصیلدار داشت. همچنین دو نفر هم در کارخانه یخ عشرت‌آباد کار می‌‌‌کردند که هر قالب یخ دانه‌ای دو تومان به فروش می‌‌‌رسید.»۱۲

آقای فهمیده علت جمع شدن و تعطیلی شرکت برق عشرت‌آباد را راه‌اندازی شرکت برق منطقه‌ای می‌‌‌داند و از تنش‌های بین آقای جواهری و مهندس شهرستانی مسوول شرکت برق مشهد خاطراتی را بیان کرده است. در واقع از لابه‌لای خاطرات و اسناد باقی مانده از شرکت برق مشهد می‌‌‌توان به نحوه گسترش برق در شهر مشهد و تحولاتی که فرا روی این صنعت بوده پی برد.

منابع:

۱ - سوالونی، غلامرضا و دیگران، (۱۳۸۴)، یکصد سال تاریخ صنعت برق خراسان. مشهد: شرکت برق منطقه‌ای خراسان، معاونت تحقیقات و برنامه‌ریزی، دفتر اطلاعات مدیریت و آمار

۲ -عطاردی، عزیزالله، (۱۳۷۱)، تاریخ آستان قدس رضوی، جلد۱. تهران: عطارد ج۱، ص ۳۲۴

۳ -جمال‌زاده، محمدعلی، (۱۳۳۵)، گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران. تهران: کاوه، ص ۹۵

۴ -محبوبی اردکانی، حسن (۱۳۷۶)، تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران. به کوشش کریم اصفهانیان، جهانگیر قاجاریه. جلد ۳. تهران: دانشگاه تهران، ص۳۸۴

۵ - ماهوان، احمد (۱۳۸۸)، تاریخ مشهد الرضا (ع). مشهد: سخن گستر، ص ۴۵۶

۶ - مصاحبه با محمد مهدی باروحی، ۲۱/ ۱/ ۱۳۸۹

۷ -مدرس رضوی، محمد تقی و دیگران (۱۳۸۶)، مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی (مشهور به گزارش مکتب شاهپور) تصحیح و توضیح مهدی سیدی. مشهد: آهنگ قلم، ص ۱۷۳

۸- سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره، ۲۰۰/ ۸۹۸۴۷

۹ - مصاحبه با محمد زمردی ۲۹/ ۱/ ۱۳۸۹

۱۰ - مصاحبه با محمدمهدی باروحی. ۲۱/ ۱/ ۱۳۸۹

۱۱ -ریاضی، غلامرضا (۱۳۳۴) راهنمای مشهد. مشهد: کتابفروشی زوار، ص۵۳-۵۴

۱۲ - مصاحبه با محمد رسول فهمیده وطن دوست. ۲۳/ ۵/ ۱۳۸۹