سرمایه‌داری در وضعیت استعماری
گسترش بازارهای فروش مواد خام، مانند تریاک و پنبه و ابریشم از سوی تجار خارجی، تجار صاحب سرمایه ایرانی را به گردآوری و صدور این محصولات تشویق کرد. از سویی واردات مصنوعات غربی و به‌خصوص واردات قماش و منسوجات نخی از بریتانیا و افزایش و گسترش علاقه مردم به مصرف این کالاها که به کوشش تجار انگلیسی تحقق یافته بود، راهکار را به تجار ایرانی نشان داد و آنان را به اختصاص درآمدهای ارزی حاصله از صدور مواد خام برای واردات این‌گونه کالاها ترغیب و تشویق کرد.در نتیجه وضعیت نیمه استعماری و وابستگی به اقتصاد جهانی مانع رشد سرمایه‌داری صنعتی در کشور ما شد و کوشش‌های سرمایه‌داران را در این زمینه عقیم گذارد. رشد شتابان مبادلات بازرگانی خارجی همراه با تاسیس شعب بانک شاهنشاهی ایران به وسیله انگلیسی‌ها در تهران و شهرهای دیگر و نیز تاسیس بانک استقراضی ایران به وسیله روس‌ها و دایر نمودن نمایندگی‌های تجارتی شرکت‌های خارجی و حضور تجار خارجی و ازدیاد رفت وآمد خارجی‌ها به کشور ما، زمینه مساعدی برای رشد فعالیت‌های بازرگانی، تراکم سرمایه در میان تجار بزرگ و نیز برخورد فرهنگی میان تجار ایرانی و همتاهای خارجی آنان پدید آورد. بدین‌گونه اوایل این قرن شاهد ظهور تنی چند از تجار برجسته و صاحب سرمایه در ایران شد که رونق کار خود را مدیون بازرگانی خارجی و ادغام بازارهای محدود محلی در بازار جهانی بودند. یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌داران این دوران حاج محمدحسن امین‌الضرب و فرزندش حاج محمدحسین امین‌الضرب بودند. مجموع دارایی منقول و املاک و اراضی و سرمایه تجاری امین‌الضرب و فرزندش در اوایل این قرن به چند میلیون تومان تخمین می‌شود که در آن زمان رقم قابل ملاحظه‌ای به شمار می‌آمد و آنان را در رده ثروتمندترین خانواده‌های ایرانی قرار می‌داد. گستره فعالیت آنان از واردات و صادرات گرفته تا سرمایه‌گذاری در صنایع جدید و معادن، راهسازی و احداث راه‌آهن را در بر می‌گرفت. حاج محمد حسن و حاج محمدحسین امین‌الضرب، به شهادت آرشیو عظیمی که از آنان برجای مانده است، با غالب شهرهای بزرگ دادوستد تجارتی برقرار کرده و شرکا و نمایندگی داشته و در روسیه و اروپا دارای نمایندگی تجارتی بوده‌اند. امین‌الضرب به شهرهای بیروت و قاهره که به آنها تنباکو صادر می‌کرد نماینده داشت. وی به روسیه، ابریشم، پشم و محصولات دیگر صادر می‌کرد و در مسکو دارای زمین و مستغلات بود، نماینده تجارتی داشت. وی با ادسا، استرخان و قسطنطنیه از طریق ترابوزان تجارت وسیعی داشت و در هریک از شهرهای مذکور دارای نمایندگی مقیم بود. امین‌الضرب یک کارخانه ابریشم‌کشی در کالژ در نزدیکی مارسیل داشت.
مشخصاتی که از ۷۴ نفر از تجار عمده یا تجارتخانه‌های معتبر کشور در دهه دوم قرن چهاردهم قمری در دست است، میزان سرمایه در گردش ۴۲ نفر را به دست می‌دهد. ثروتمندترین و معتبرترین تجار این زمان امین‌الضرب و برادران تومانیانس هستند که سرمایه هر کدام از آنان بین دو تا سه میلیون تومان تخمین زده می‌شود. دارایی سیزده تن از تجار و تجارتخانه‌ها از ۱۰۰ تا ۵۰۰ هزار تومان برآورد شده است که عبارتند از حاجی محمد کاظم، ملک‌التجار دارالخلافه (۵۰۰ هزار تومان)، حاجی آقا محمد، ملک‌التجار اصفهان (۴۰۰ هزار تومان)، برادران آرزومانیان (۳۰۰ هزار تومان) و بقیه افراد دیگر...
در فارسنامه ناصری، دامنه فعالیت تجار بین‌المللی با عباراتی به این‌گونه تصویر شده است:
«حاجی میرزا ابوالقاسم چندین سال در بندر هنکانگ چین رحل اقامت افکند و باعث رواج معامله و تجارت تریاک ایرانی گردید و عمارتی مخصوص تریاک در آن بندر ساخته.»(فارسنامه ناصری،ج۲، ص۷۷)یا آنکه «حاجی میرزا محمد تاجر شیرازی در زمان زندگانی‌اش جز صیت سوداگری او را کسی نشنید و جز کاروان تجارت او را کسی ندید، عامل و گماشت‌گانش از حدود چین تا اقصی بلاد فرنگستان پراکنده بودند.» (همان، ص ۷) در کرمان حاجی محمدعلی امین‌الرعایا، حاجی آقا حسین، آقا مهدی تاجر تبریزی مشهور به عمومی، حاجی ملا غلامحسین و حاجی محمدتقی و حاجی محمدباقر تاجران‌یزدی از بزرگان تجار به شمار می‌آمدند. (جغرافیای کرمان، احمد علی وزیری به کوشش باستانی پاریزی، ص ۷۸)
رابینو در گزارش جامعی که درسال ۱۳۲۰ ق/ ۱۹۰۲م از اوضاع اقتصادی و تجاری کرمانشاهان را به دست داده است. اسامی برخی از تجار بزرگ بین‌المللی که در این فهرست آمده است از این قرارند:
حاج محمدعلی معین‌التجار، حاجی سیدعلی میرعبدالباقی اصفهانی، حاجی ابوالقاسم کاشی، حاج علی کاشی، حاجی سیدحسن میرعبدالباقی‌اصفهانی و حاج عبدالعظیم اصفهانی.
تاسیس شرکت‌های بازرگانی
تجار بزرگ برای نخستین بار در تاریخ اقتصادی ایران با مشارکت یکدیگر اقدام به تاسیس شرکت‌های بازرگانی کردند که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
یکم، کمپانی تریاک اصفهان، به منظور بسته‌بندی و صدور به بازارهای لندن و هنگ‌کنگ، به اهتمام آقا محمدمهدی ارباب اصفهانی و با مشارکت برخی از تجار بزرگ اصفهان تشکیل گردید. (المآثر والآثار، ص ۱۰۵)
دوم، کمپانی امنیه که در حدود سال ۱۳۰۰ ق/ ۱۸۸۳م به دستیاری مشهدی کاظم امنیه در تهران تشکیل شد. (گنج شایگان، ص ۹۸)
سوم، کمپانی تجارتی ایران که در سال ۱۳۰۲ ق/ ۱۸۸۵م با سرمایه یک میلیون روپیه (حدود ۳۵۰ هزار تومان) به مدیریت آقا محمد خان شفیع و با مشارکت عده‌ای از تجار مشهور بوشهر تشکیل گردید. (تاریخچه سی ساله بانک ملی ایران، ص ۹)
چهارم، شرکت اتحادیه که به منظور عملیات صرافی در حدود ۱۳۰۵ ق/ ۱۸۸۸م به مشارکت حاج مهدی کوزه‌کنانی و برادران و حاج سیدمرتضی صراف و چهار تاجر دیگر تشکیل شد و مدیریت شعبه تهران شرکت را حاج لطفعلی صراف تبریزی مشهور به اتحادیه بر عهده گرفت.
پنجم، کمپانی منصوریه که در حدود سال ۱۳۱۰ ق/ ۱۸۹۲م در یزد تشکیل گردید. (گنج شایگان، ص ۹۸)
ششم، کمپانی تجارتی فارس که در حدود سال ۱۳۱۵ ق/ ۱۸۹۷م به وسیله حاجی عبدالرحیم شیرازی، آقا شیخ ابوالقاسم، حاج محمد صالح، و حاج عباس ترک، به منظور عملیات صرافی و تجارت خارجی در شیراز تشکیل شد.
هفتم، شرکت مسعودیه اصفهان که در حدود سال ۱۳۱۶ ق/ ۱۸۹۸م به اهتمام حاج محمدحسین کازرونی و با مشارکت حاجی آقا محمد قزوینی و آقا محمدصادق قزوینی صراف، حاجی محمدعلی تبریزی، حاجی محمد مهدی سمسار و... به منظور عملیات صرافی و بازرگانی با خارج تشکیل شد. (گزارش پیکو، ص ۹۱)
و چند شرکت دیگر...
گسترش و تنوع فعالیت‌های تجار
همراه با گسترش بازرگانی و افزایش درآمد و ثروت تجار، فعالیت‌های آنان نیز در زمینه‌های جدید اقتصادی گسترده شد؛ چنان که برخی از بزرگان تجار اقدام به سرمایه‌گذاری در صنایع جدید، معادن،کشتیرانی، راه و راه‌آهن و تلفن نمودند. حاج آقا محمد معین‌التجار بوشهری که از بندر عباس تا بوشهر و خرمشهر زیر نفوذ خود قرار داده بود. حاج محمدحسن امین‌الضرب و برادرش حاج ابوالقاسم ملک‌التجار خراسان، امتیاز استخراج معدن فیروزه خراسان را داشتند. حاجی علی‌اصغر و برادرش حاجی علی‌اکبر که از تجار تهران بودند، در سال ۱۲۹۷ ق/ ۱۸۸۰م طی چهار فرمان مالکیت سی وپنج معدن مختلف در شاهرود، بسطام، سبزوار، سمنان و دامغان را از ناصرالدین شاه دریافت نمودند. (محمد حسن اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری،ج۳، ص ۲۸۱) تجارتخانه تومانیانس نیز به استخراج چند معدن، از جمله مس و زغال سنگ و گوگرد اقدام نموده است. (تاریخچه سی ساله بانک ملی ایران، ص ۴۹)عبدالباقی ارباب و محمدامین ارباب و نیز حاجی محمدحسن معاون‌التجار و حاجی علی‌اکبر معین‌التجار نیز به نوبت امتیاز استخراج فیروزه نیشابور را داشته‌اند.
حاجی ابوالقاسم بوشهری نیز در اواخر دوره ناصری از صاحبان سرمایه در کشتیرانی به شمار می‌آمد، چنان که میرزا تقی خان حکیم باشی ظل‌السلطان در گزارشی درباره وی می‌گوید: «دارای جهازات متعدد به‌خصوص یک جهاز بزرگ دودی است که از جمیع جهازات خارجه مقدم و بهتر است و وکیل چند جهاز فرانسه و کمپانی‌های خارجه است.» (ابراهیم صفایی، اسناد نویافته)
سرمایه‌گذاری تجار ایرانی در صنایع
نخستین سرمایه‌گذاری قابل ملاحظه صنعتی در این دوره تاسیس کارخانه ابریشم‌تابی در رشت بود که در سال ۱۳۰۲ ق/ ۱۸۸۵م با سرمایه حاج محمدحسن امین‌الضرب و با همکاری برادران «دیوکرو» که دو مهندس از اهالی فرانسه بودند، برپا شد. این کارخانه را با اسباب و ادوات کامل از شرکت برتو در لیون فرانسه وارد کردند. حدود بیست سال بعد یعنی در آستانه انقلاب مشروطیت، کنسول تزاری در رشت گزارش می‌دهد که ماشین‌آلات این کارخانه از جدیدترین دستگاه‌ها بوده و امور فنی این کارخانه توسط یک مهندس فرانسوی و نیز چهار کارگر زن اسپانیایی اداره می‌شود. نیروی تولید کارخانه ۲۰ هزار باتمان (۳۰ کیلوگرم) پیله ابریشم بوده و کلیه ۲ تا ۳ هزار باتمان نخ ابریشمی تولید شده به مارسیل صادر می‌شود تا در کارخانه‌های حریربافی آنجا مورد استفاده قرار گیرد. در سال ۱۳۱۴ ق/ ۱۸۹۶م درآمد ناخالص کارخانه بالغ بر ۱۰ هزار تومان و سود خالص آن معادل ۴ تا ۶ هزار تومان بوده است. (کتاب عبدالله یف، ص ۱۲۷ ـ ۱۲۸)
در حدود سال ۱۳۰۶ ق/ ۱۸۸۹م حاج محمدحسن امین‌الضرب با پشتیبانی امین‌السلطان طرح نسبتا وسیع و جاه‌طلبانه‌ای برای توسعه و عمران مازندران تدارک دید و دست به‌کار انجام دادن آن شد. از اجزای عمده این طرح یکی استخراج معادن آهن ماهان نور همراه با شعبه تخته بری و دیگری تاسیس خط آهنی به طول ۲۱ کیلومتر میان آمل و محمودآباد بود.
در ایستگاه‌های محمودآباد و آمل کارگاه‌هایی برای تعمیرات لکوموتیو و واگن‌ها تاسیس شده بود. این کوشش نسبتا وسیع، پس ازمدتی عقیم ماند و سرمایه به‌کار رفته در آن تقریبا از میان رفت. (آرشیو امین‌الضرب)
در سال ۱۳۱۲ ق/ ۱۸۹۴م مرتضی قلی خان صنیع‌الدوله، از خاندان‌های عمال بلندپایه دیوانی که در آلمان تحصیل کرده و به درجه مهندسی تکنولوژی نائل آمده بود، اقدام به تاسیس یک کارخانه ریسندگی در بیرون دروازه دولت کرد. مهدی‌قلی مخبرالسلطنه برادر صنیع‌الدوله درباره این مشارکت می‌گوید: «در سال ۱۳۱۱ ق/ ۱۸۹۳م حاجی محمدتقی تاجر معروف به شاهرودی خواب دیده بود که شهر را چراغان کرده است. به فکر افتاد که در امری عام‌المنفعه اقدام کند. نزد مرتضی قلیخان صنیع‌الدوله آمد و عقیده به کاغذسازی داشت. صنیع‌الدوله ریسندگی و بافندگی را ترجیح داد.» (گزارش ایران، ص ۱۳۹)
سرمایه‌داران ما در اواخر قاجاریه دارای چند خصیصه عمده بودند:
یکم اینکه، تجار ایرانی قابلیت خود را برای گسترش فعالیت‌های بازرگانی و استفاده از فرصت‌های مناسب به‌خوبی نشان دادند و در زمینه بازرگانی به رقابت با تجار فرنگی برخاستند و مانع سلطه انحصاری آنان بر بازارهای مبادلات خارجی شدند.
دوم اینکه، تجار ایرانی روش‌های جدید فعالیت‌های بازرگانی همچون تاسیس شرکت‌های تجاری با مشارکت دسته جمعی را پذیرا گشتند و چندین شرکت معتبر به سبک فرنگی تاسیس کردند.
سوم اینکه، اقداماتی برای تاسیس بانک‌های ایرانی به عمل آوردند تا با بانک‌های روسی و انگلیسی به رقابت برخیزند و دست خارجی‌ها را از بازار پولی کشور کوتاه کنند، لکن دستاوردهای عمده‌ای در این راه نداشتند.
چهارم اینکه، تجار بزرگ بخش عمده‌ای از سرمایه و نیروی خود را در زمین‌داری به‌کار انداختند و این‌گونه از مسیر اصلی فعالیت‌های خود انحراف حاصل کردند.