اختلال در امور مالیاتی و عوارض گمرکی

در ضمن، رانندگان کامیون‌های شرکت تجارتی ایران و بریتانیا (یو‌کی‌سی‌سی) از معافیت لحاظ شده سوءاستفاده کرده و به قاچاق کالا و مسافر اقدام می‌کردند. گزارش‌ها از چنین کارهایی بیشتر از مرز ایران و عراق در گمرک مرزی خسروی بوده است (همان: ۲/۲۵۴-۲۶۸). در یکی از گزارش‌های وزارت دارایی در‌مورد مشکلات موجود در گمرکات جنوب و غرب ایران که در حوزه اشغال انگلیسی‌ها قرار داشته، به تخلف‌ها و مداخله‌های زیادی اشاره شده است که برخی از آنها عبارتند از:

۱- ممانعت انگلیسی‌ها از صورت‌برداری کالاهای وارد به گمرک بندر خرمشهر؛

۲- رعایت نکردن مقررات گمرکی از سوی انگلیسی‌ها در مورد کالاهای حمل‌شده به وسیله راه‌آهن؛

۳- پرداخت نکردن حقوق و عوارض گمرکی به کالاهای صادراتی مربوط به مصرف شخصی در عراق؛

۴- اقدام غیرقانونی برخی اشخاص و بنگاه‌های اقتصادی مبنی بر صدور کالاهای مصرفی خود از طریق کامیون‌های انگلیسی، بدون پرداخت حقوق و عوارض گمرکی، با عنوان دروغین مصارف ارتش انگلیس؛

۵- تصرف کالاهای موجود در بندر شاهپور سابق به دست نیروهای انگلیسی در زمان تهاجم به ایران در شهریور ۱۳۲۰ و تسویه نکردن مسائل مالی و حقوق و عوارض گمرکی آنها؛

۶- بسط معافیت از عوارض و حقوق گمرکی مرتبط با محمولات نظامی به شوروی، به مصارف شخصی و امور غیرنظامی (همان ۲/۲۷۴-۲۷۷).

در گزارش‌های متعدد دیگر نیز به موارد گوناگونی از مداخله در امور حقوق و عوارض گمرکی اشاره شده است که از میان آنها می‌توان به پرداخت نکردن مالیات سوخت، کشتار دام و طیور، برق، واردات لاستیک، روغن موتور، کالاهای مورد نیاز ارتش انگلیس در ایران، سنگ و شن مورد نیاز برای راهسازی و ... اشاره کرد (همان:۲/۲۴۵-۲۵۲، ۳۰۴-۳۰۹،۳۱۸-۳۲۱). گفتنی است که رویه ارتش انگلیس در مرزهای شرقی و محمولاتی که به چین و سایر مناطق می‌فرستادند، مانند رویه‌ آنها در مرزهای غربی، جنوب و جنوب‌غربی بوده است (همان: ۲/۲۹۹-۳۰۰).

در گزارش وزارت دارایی به نخست‌وزیر در تاریخ ۳ تیر ۱۳۲۲ در مورد مساله اخذ مالیات از متفقین، تخلفات آنها به شرح زیر برشمرده شده است:

۱- مالیات کشتار: نیروی انگلیس در سال ۳۲۱ [۱] کشتارگاهی در تهران و اراک دایر و از دادن مالیات و عوارض خودداری می‌کنند. در خرمشهر پیمانکارانی به نام متفقین کشتار می‌کنند و اقداماتی که در وصول مالیات به عمل آمده، بلانتیجه مانده است. گاهی هم از طرف نیروی متفقین از حمل گوسفند و بز از اطراف به تهران جلوگیری به عمل می‌آید.

۲- مالیات برق: به قرار اطلاعی که از شهرستان‌های مشهد، تبریز، قزوین، ساری [و] قم رسیده است، نیروی متفقین ساکن محل از دادن مالیات برق خودداری می‌کنند.

۳- مالیات صدی سه: بنگاه کامپساکس طی یک ساله ۳۲۱ [۱] به دفعات بیش از ۱۷۵ هزار کیلوگرم گندم و ۵۶ هزار کیلوگرم جو، مقادیر دیگری کاه و خرما و ... برای مصرف کارگران خود که در راهسازی مشغول عملیات می‌باشند، حمل و مالیات و عوارض را نپرداخته است.

مقدار زیادی کالاهای مختلفه داخلی و خارجی توسط شرکت تجارتی ایران و بریتانیا در شهرهای جنوبی حمل شده که مالیات و عوارض آن بلاوصول مانده [است].

۴- غالبا رانندگان کامیون‌های یو.کی.سی.سیبا آنکه کالاهای مختلف اشخاص را حمل می‌کنند، در پاسگاه‌ها توقف نمی‌کنند و مالیات و عوارض نمی‌پردازند و با آنکه بر اثر مکاتباتی که به عمل آمد، شرح لازم از طرف شرکت به رانندگان اخطار شده است، مع‌الوصف روزانه عده زیادی از رانندگان خلاف دستور صادره بدون توقف از جلوی پاسگاه عبور می‌کنند.

۵- از دارایی‌های جنوب اطلاع می‌رسد که غالب رانندگان کامیون‌های تانک بنزین با آنکه همراه خود کالای مشمول مالیات و عوارض حمل می‌کنند، در برابر پاسگاه توقف نمی‌نمایند. اشخاص مختلف به نام متفقین از این معافیتی که پیش آمده سوءاستفاده می‌کنند و کالا به نام متفقین حمل نموده و به‌طور آزاد به فروش می‌رسانند. در اکثر موارد صاحبان کالا از مصونیت کامیون‌های بنگاه‌های خارجی استفاده نموده و مبادرت به حمل کالا به‌وسیله آن کامیون‌ها می‌کنند. به علت اشکالاتی که در موارد فوق پیش آمده، سایر رانندگان و کالاداران بنگاه‌ها جری شده و حتی‌المقدور به وسایل ممکنه از پرداخت حقوق دولتی شانه خالی می‌کنند (همان: ۲/۳۰۴-۳۰۶).

مداخله در امور تجاری

۱- تحمیل محدودیت‌های تجاری متفقین در قبال دول محور بر ایران:

کنسولگری‌های انگلیس در ایران مداخله در امور تجاری را از ماه‌های قبل از اشغال شروع کرد و پس از اشغال آن را تشدید کرد. آنها از اردیبهشت ۱۳۲۰ با انتشار اعلان‌هایی به تدریج محدودیت‌هایی را برای تجارت ایران با دول محور، به‌ویژه با آلمان و ایتالیا، خواستند. کنسولگری انگلیس در کرمانشاه در تاریخ ۲۹/۰۱/۱۳۲۰ اعلانی منتشر کرد که براساس آن نظام‌نامه جدیدی را برای واردات و صادرات به ایتالیا و آلمان اعلام کرد که مورد نظر دولت انگلیس بود. براساس آن، واردکنندگان در ایران باید توضیحات کامل کالایی را که بخواهند از طریق یکی از بندرهای ایران یا عراق در خلیج‌فارس وارد کنند، به یکی از افسران کنسولی دولت انگلیس بدهند، ضمنا تعهدنامه‌هایی امضا کنند مبنی بر اینکه:

۱- کالاهای نامبرده در موقع ورود به کشورهای آلمان و ایتالیا یا کشورهای متصرفی یا تحت بازرسی کشورهای دشمن نامبرده صادر نخواهد شد.

۲- کالاها در ایران به صورت عادی تجارت داخلی فقط به تجار خرده‌فروش فروخته خواهد شد. بازرگانانی که اسامی آنها در صورت وضعیت دولت انگلیس قید نشده، یعنی تجارتخانه‌های دشمن و غیردشمن که با دشمن بازرگانی دارند.

۳- هر موقع که افسران کنسولی اعلی‌حضرت پادشاه انگلیس از واردکنندگان بخواهند، باید تمام توضیحات لازمه و مدارک کتبی مربوط به موضوعات تولیدی اظهارنامه را بدهند.

۴- هرگاه و هروقت کالاهای مورد بحث وارد شود، هر مقدار نظیر آن کالاها یا ساخته‌شده از آن را که موجود داشته باشند، به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به آلمان و ایتالیا یا کشورهای متصرفی یا تحت کنترل ممالک دشمن نامبرده نفروخته یا تحویل داده نخواهد شد (قطبی، ۱۳۸۱: ۳۸-۴۱).

کاهش صادرات و درآمدهای ارزی:

در نتیجه مداخله متفقین، به‌ویژه انگلیسی‌ها، در امور اقتصادی ایران دولت ایران به ناچار با بسیاری از دولت‌های طرف تجاری و بازرگانی خود قطع رابطه و در نتیجه قطع مبادله کرد که در پی آن صادرات ایران کاهش محسوسی یافت. از دیگر عوامل مرتبط با مداخله انگلیسی‌ها در زمینه‌ کاهش صادرات می‌توان به استفاده متفقین از کالاهای قابل صدور ایران، نبودن امنیت لازم برای صادرات و تصرف بنادر و اسکله‌های صادراتی به دست اشغالگران اشاره کرد. انگلیسی‌ها پس از ورود به ایران اسکله‌های بنادر جنوب را تصرف کردند که یکی از مهم‌ترین آنها اسکله بزرگ اروندرود بود (آرشیو مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ۱۳۲۰، کارتن ۱۶، پرونده ۴۴). در مجموع، تراز مبادلات به شدت منفی شد و اثر تورمی در اقتصاد گذاشت (کاتوزیان، ۱۳۷۳: ۱۸۷).

مداخله و ایجاد اختلال در امور بندرهای تجاری و گمرکات:

ایران در دوره قبل از شهریور ۱۳۲۰ صاحب بندرهای مدرن و مهمی در خلیج‌فارس و دریای خزر بود که صادرات و واردات کالاهای مورد نیاز کشور را تنظیم و تسهیل می‌کردند. بنادر شاهپور (بندرامام خمینی کنونی)، خرمشهر و بوشهر در سواحل خلیج‌فارس و بندر شاه (بندر ترکمن کنونی) در سواحل دریای خزر به‌وسیله راه‌آهن و سایر راه‌های مواصلاتی به همدیگر متصل می‌شدند. در طول دوران اشغال، این بندرها به کلی در اختیار متفقین قرار گرفت (الهی، ۱۳۶۹: ۱۸۳).

تبدیل کاربری بنادر از تجاری به نظامی و برقراری ممنوعیت‌های گوناگون در تردد آنها، از دیگر مداخله‌های انگلیسی‌ها در امور تجاری بود. اعلام بندر شاهپور به‌عنوان منطقه ممنوعه و کوچ اجباری ساکنان آن به مناطق دیگر شاهد عینی این قضیه است (راعی گلوجه، ۱۳۸۷: ۵۰۳-۵۱۱). همچنین، می‌توان به مصادره و تصرف بخشی از کالاهای بازرگانان ایرانی در بنادر و گمرکات اشاره کرد.

منابع:

- اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم (۱۳۸۹). جلد دوم (سانسور و مداخله در امور پولی و مالیاتی). تهیه و تنظیم مرکز پژوهش و اسناد ریاست‌جمهوری. تهران: خانه کتاب.

- اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم (۱۳۸۹). جلد سوم (راه‌ها، راه‌آهن و فرودگاه‌ها، قطع درختان، نان و غله، مهاجران لهستانی در ایران). تهیه و تنظیم مرکز پژوهش و اسناد ریاست‌جمهوری. تهران: خانه کتاب.

- قطبی، بهروز (۱۳۸۱). گزیده اسناد جنگ جهانی دوم در ایران. تهران: اطلاعات.

- آرشیو مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه. سال ۱۳۲۱. کارتن ۱۵. پرونده ۳۳.

- کاتوزیان، محمدعلی همایون (۱۳۷۳). اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلطه پهلوی. ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی. تهران: مرکز.

- الهی، همایون (۱۳۶۹). اهمیت استراتژیک ایران در جنگ جهانی دوم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

- راعی گلوجه، سجاد (۱۳۸۸). «اتحاد ایران با متفقین؛ استراتژی یا ائتلاف تحمیلی.» فصلنامه تاریخ روابط خارجی، ش۴۱.