از قنات تا لوله‌کشی
گاهی لاشه حیوانات مرده هم در این آبراهه‌ها می‌افتاد و کافی بود وزش بادهایی همچون «باد شهریار» یا « باد سام» با گرد و خاکی که به پا می‌کردند، آلودگی آب تهران را کامل کند. تهران و آب سنگلج و باد شهریار
منعش مکن که خال لب هفت دوزخ است
علاوه‌بر آلودگی آب و بوی نامطبوعی که تا فرسنگ‌ها به مشام می‌رسید بیماری‌هایی مثل کچلی، سالک، ورم روده و... در بیشتر اوقات دامنگیر مردم شهر بود. در دوران زمامداری سیدضیاءالدین طباطبایی- هر چند که دولت وی به نامهای «کابینه سیاه» و در تاریخ مشهور است - اقداماتی در جهت جلب رضایت عامه صورت گرفت که رسیدگی به وضعیت آب شهر و جلوگیری از ورود برخی آلودگی‌ها به آب از آن جمله بود.
از دیگر روش‌های آبرسانی یکی میاهی (اجاره کردن آب محلات) و دیگری سقاخانه‌ها و شغل سقایی بود؛ در یکی از اسناد مربوط به بایگانی مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی صراحتا اذعان شده که پس از به سلطنت رسیدن رضاشاه توزیع آب به شکل سقایی و استفاده از مشک متروک شد و جای خود را به حمل و توزیع آب با بهره‌گیری از بشکه داد. این شیوه آبرسانی تا پیش از لوله‌کشی آب در تهران برقرار بود و صنف بشکه‌داران و آب برداران آب را به مردم تهران می‌رساند، آنها همچنین لایروبی قنات و تصفیه آب را هم انجام می‌دادند.
لوله‌کشی آب تهران
به‌طور خلاصه باید گفت فکر لوله‌کشی آب تهران به سال ۱۳۰۱ ش بازمی‌گردد. طرح‌ها و پیشنهاد‌های گوناگونی در مورد کشاندن آب رودخانه‌های اطراف تهران به داخل شهر مطرح بود که البته به سبب وجود مشکلات و نبود امکانات لازم به نتیجه نرسید. کاشف‌السطنه (پدر چای ایران) اهالی دارالخلافه «العطشان بین النهرین» نامید؛ چرا که با آنکه رود کرج از غرب و جاجرود از شرق تهران جاری بودند، مردم شهر از غایت آلودگی و کمی آب در تنگنا بودند. او پیشنهاد کرده بود که یا پایتخت به محل جریان رودخانه مهمی منتقل شود یا به سمت تهران آب رودخانه‌های اطراف سرازیر شود.
در نظر دولتمردان و آب‌برداران امکانات کافی برای کشاندن آب رودخانه‌هایی مثل کرج، جاجرود، به سمت تهران بهره‌گیری از آب طالقان و قریه کن در نزدیکی تهران، فراهم نبود. ناگفته نماند که در طی این مدت شوکت الملک اعلم آب شهر بیرجند را لوله‌کشی کرد و به دنبال آن در شهرهای مشهد و آبادان لوله‌کشی صورت گرفت.
در سال ۱۳۱۸ ش، شرکت «رژی عمومی راه‌آهن فرانسه» مسوولیت لوله‌کشی آب تهران را به عهده گرفت؛ اما اشغال ایران توسط فرانسه در جنگ جهانی و همچنین قضایای شهریور ۲۰ در ایران وقفه‌ای در این کار ایجاد کرد. در زمان اشغال ایران رفت و آمد خبرنگاران خارجی باعث شد آشفتگی‌های ایران، به‌خصوص وضعیت آب آن، مورد توجه قرار گیرد. در آن زمان، وندال ویلکی، نامزد ریاست جمهوری وقت آمریکا گفت: «آنچه در جوی‌های شمال شهر جاری است آبی است که به کثافت آلوده است و آنچه در جوی‌های جنوب شهر می‌رود کثافتی است به آب آلوده». دکتر میلسپو نیز آب تهران را «مایه ننگ» خواند.
در سال ۱۳۲۴ ش، عده‌ای از بازرگانان تهران با تاسیس شرکت « سهامی آب تهران» حاضر شدند آب تهران را لوله‌کشی کنند. وزارت کشور این امر را منوط به اجازه هیات وزیران می‌دانست. به حدی در این کار تعلل شد که شرکت انصراف و انحلال خود را اعلام کرد.
در سال ۱۳۲۵ ش و در زمان نخست‌وزیری قوام، مقرر شد که به شرکت‌های خارجی اعلان مناقصه داده شود. در جریان مناقصه از بین هفت شرکت‌کننده، شرکت بلژیکی «والاتین» در درجه اول و پس از آن شرکت «لافا» برنده مناقصه شدند؛ اما یکی از شرکت کنندگان، شرکت «الکساندر گیپ» انگلیسی به نتیجه مناقصه اعتراض کرد و با تشکیل کمیسیونی برنده مناقصه شناخته شد. گویا این قرارداد برای برخی آب داشت و برای بعضی نان!
به هر روی در سی ام تیر ۱۳۲۶، اولین کلنگ کار لوله‌کشی در محلی که اکنون پارک شهر است به زمین زده شد. به موازات کار لوله‌کشی موضوع تحدید و تعیین حدود شهر تهران هم در قالب نقشه برداری انجام می‌شد. شیوه اجرای کار لوله‌کشی اختلاطی بود و با استفاده از امکانات و شیوه‌های کشورهای مختلفی صورت می‌گرفت: ته نشینی و تصفیه آب به روش فرانسوی، پاکیزگی آن به رویه آمریکا و اتصال لوله‌ها طبق معمول انگلیس، تولید نیرو و تاسیسات خودکار به سبک آلمانی، تهیه مواد شیمیایی با وسایل سوئیسی، سفارش وسایل و مصالح از سوئد و انگلیس، مواد چدنی از فرانسه، ماشین‌آلات برق و تلمبه از آلمان، آهن و سرب از بلژیک و کسری سیمان از روسیه.
برای تامین اعتبار لوله‌کشی شرکت عمران تاسیس شد. محمدرضا شاه مبلغ یک میلیون تومان در این خصوص اختصاص داد. بالاخره پس از سی و اندی سال انتظار و اقدامات فنی و اداری، سازمان آب از طریق روزنامه‌ها و رادیو اعلام کرد: «نصب شعب لوله‌کشی تهران به منازل و اماکن عمومی از ۴ آبان ۳۴ آغاز خواهد شد.» اولین ناحیه توزیع آب به داخل منازل بین خیابان‌های فعلی انقلاب از شمال، جمهوری از جنوب و ولیعصر از غرب و شاپور (وحدت اسلامی) از سمت شرق بود.
با وجود اینکه دستیابی به آب لوله‌کشی نوعی پیشرفت به حساب می‌آمد، اما موجب تعطیلی و بیکاری اتحادیه صنف بشکه‌داران و آب برداران شد و شاید بتوان گفت آمدن آب لوله‌کشی به تهران به معنای پایان کار این صنف بود. اسنادی که در پی خواهد آمد شاهدی است بر روزهای پایانی حیات این صنف.
اتحادیه بشکه داران و آب‌برداران آب آشامیدنی تهران و توابع
تاریخ ۱۶/۸/۳۴
شماره ۶۷۹
پیوست یک برگ
ساحت مقدس مجلس سنا
با نهایت احترام اتحادیه صنف بشکه‌دار به عرض می‌رساند متجاوز از سی سال است که صنف بشکه‌دار با همین وسایل بشکه با کمال راستی و امانت و پشتکار شبانه‌روزی از قنات شاه آب شهر را چه در مواقع زمستان‌های سرد و چه در ایام تابستان‌های گرم به موقع به ساکنین شهر تهران با بهای بسیار نازل رسانیده؛ به طوری که اگر کوچک‌ترین توجهی مبذول گردد، تمام لوازم حیاتی افراد این مملکت با وضع صعودی ترقی فاحش نمود. فقط همین آب است که بهای آن از بیست سال به این طرف کوچک‌ترین ترقی نکرده و علت آن بوده که صاحبان بشکه با لقمه نان مختصری امرار معاش داشته و حتی‌المقدور درآمد خود را صرف معاش کارگران خود نموده‌اند؛ ولی این صنف مستحضر است اینک که عمل لوله‌کشی شهر تهران آغاز گردیده، یک دو سال به طول نخواهد انجامید که دیگر احتیاجی به آب‌برداری به وسیله بشکه و بشکه‌دار نخواهد بود؛ کما اینکه اکنون در قسمت‌هایی که انشعاب برقرار گردیده است، رفع احتیاج ساکنین آن قسمت‌ها از آب لوله‌کشی به عمل آمده و احتیاجی به شاه آب ندارند و به همین علت چندین بشکه که در محل‌های مزبور کار می‌کرد، از کار افتاده است و بدیهی است اگر به همین منوال پیش رود با توجه به نطق افتتاحیه رئیس سازمان لوله‌کشی از مخزن آب در پیشگاه مبارک ملوکانه تا ظرف یک‌سال و نیم دیگر شهر تهران بحمدالله دارای آب مشروب تصفیه شده خواهد بود. در این صورت اصولا آشامیدن آب شاه ترک و این صنف خود به خود از کار برکنار می‌شوند.
با شرح مراتب فوق که جریان امر کاملا روشن و اولیای محترم امور به وضع فوق واقفند، متاسفانه باز شهرداری تهران و شهربانی کل کشور دستوراتی صادر می‌فرمایند که با وضع مشروحه فوق کاملا مغایرت دارد. یعنی مدت یک ماه است که به این صنف فشار می‌آورند که محل آب‌برداری را از پشت بانک سپه تغییر داده و به نقاط دوردست انتقال دهید، زیرا در مرکز شهر نباید بشکه عبور و مرور نماید.
درحالی که این نظر موقعی صحیح است که مرکز شهر احتیاجی به آب نداشته باشند و گرنه به چه نحو ممکن است شبکه آب در خیابان‌ها و مراکز شهر عبور نکرده؛ ولی تا قبل از تکمیل انشعاب آب به همان مرکز شهر داده شود و اگر کثرت عبور و مرور در شهر مانع جریان بشکه است، خوشبختانه بیش از یک‌سال و نیم دیگر به طول نخواهد انجامید که اصولا بشکه در شهر متروک خواهد شد. بنابراین تصدیق می‌فرمایند انتقال بشکه‌دار از مرکز فعلی که با خون جگر و سرمایه مختصر یک مشت افراد زحمتکش تهیه شده چه خسارتی برای این صنف خواهد بود و مهم‌تر اینکه موضوع را به‌اینجا هم خاتمه نداده‌اند، بلکه فشار فوق‌العاده‌ای به این صنف وارد ساخته‌اند که حتما می‌باید بشکه‌ها را تبدیل به اتومبیل نماییم؛ زیرا عبور بشکه در خیابان مطابق شأن پایتخت شاهنشاهی نیست.
ما اتحادیه صنف بشکه‌دار که با عائله خود متجاوز از ده هزار نفر جمعیت این پایتخت هستیم، از پیشگاه نمایندگان محترم مجلس استدعا می‌کنیم که از شهربانی و شهرداری و سازمان لوله‌کشی شهر تهران استفسار فرمایند در صورتی که واقعا در ظرف یکی، دو سال دیگر عمل لوله‌کشی تهران خاتمه می‌یابد، چنانچه یک قسمت تهران لوله‌کشی شود و بشکه به مرور در ظرف همین مدت خود به خود از بین می‌رود، احداث ساختمان جدید آب‌برداری در نقاط دور دست تهران چه لزومی دارد؟ و دیگر وقتی اصل قضیه منتفی شد؛ تبدیل بشکه به ماشین برای چه مصرفی است؛ زیرا ما مردم عامی هر چه فکر می‌کنیم، نمی‌توانیم این موضوع را در دماغ خود حل کنیم و نمی‌فهمیم که منظور از این همه فشار پی در پی روی چه اصلی است. اگر واقعا تشکیلات این صنف برخلاف شئون پایتخت است، ممکن است صریحا امر فرمایید که از حال ما این کار را تعطیل کنیم و بی‌جهت خسارت فوق‌العاده متوجه این جمعیت کثیر نشود.
ضمنا از پیشگاه محترم نمایندگان مجلس استدعا می‌نماییم به این نکته توجه فرمایید که با از بین رفتن بشکه و وسایل آب‌برداری که برای این صنف متجاوز از بیست میلیون ریال تمام شده و این مبلغ ماحصل یک عمر زحمت این صنف است. تصمیم مقتضی اتخاذ فرمایید تا پس از خاتمه لوله‌کشی وضعی پیش نیاید که این جمعیت کثیر بیچاره شده و دست به تکدی دراز نمایند. در انتظار مراحم مجلس سنا می‌باشیم.
هیات‌مدیره اتحادیه صنف بشکه داران و آب برداران آب آشامیدنی
(۱) مهر بیضی شکل اتحادیه
سندیکای بشکه داران و آب‌برداران
ثبت شماره ۲۲
آب آشامیدنی تهران و توابع
(۲) اسم و امضای سیدآقای افضلی
(۳) اسم و امضای حسن رحمانی
(۴) اسم و امضای سیدحیدرهاشمی
(۵) اسم و مهر علی رحیمی
(۶) اسم و امضای امان‌الله امامی
(۷) اسم و امضای عباس سلیمی
[۸] اسم و امضای نامشخص
[۹] اسم و امضای سیدمیرزا هاشمی
[۱۰] اسم و امضای غلامحسین خلیلی
[۱۰] اسم و امضای سیدمهدی هاشمی
[۱۰] اسم و امضای سیداحمد افضلی
[۳] اسم و امضای حاجی سلیمی
[۴] اسم و امضای رضا کریمی
[۵] اسم و امضای لطف‌الله شهریاری
(سند شماره ۲)
نشان شیر و خورشید شماره
مجلس سنا تاریخ
اداره پیوست
اتحادیه بشکه‌داران و آب‌برداران آب آشامیدنی تهران و توابع نامهای که در شکایت از اقدامات وزارت کشور در شهرداری تهران نوشته بودید ملاحظه شد. چون مجلس در امور داخلی وزارتخانه‌ها و ادارات مداخله نمی‌کند چنانچه مطلبی دارید مستقیما به ادارات مربوطه مراجعه کنید.
از طرف رئیس مجلس سنا
(دست نویس) شکایت به وزارت کشور فرستاده شود
(اسم نامشخص)
(سند شماره ۳ دست‌نویس)
یادداشت وزارت کشور
به امضای رضا کریمی و علی رحیمی نمایندگان صنف بشکه‌داران و آب برداران آب آشامیدنی تهران و توابع شهر مرجوعه‌ای به مجلس سنا رسیده که عین آن ارسال می‌شود و به قراری که اظهار می‌دارند متجاوز از سی سال است که با کمال راستی و امانت شبانه‌روز از قنات شاه آب شهر را چه در مواقع زمستان سرد و چه در ایام تابستان‌های گرم به موقع به ساکنین شهر تهران رسانیده‌اند اخیرا ادارات شهربانی و شهرداری تهران قریب یک ماه است به این صنف فشار آورده که محل آب‌برداری را از پشت بانک سپه به نقاط دور دست انتقال دهند. خواهشمند است دستور فرمایید به مطالب آنان رسیدگی و اقدام لازم به عمل آورده و نتیجه را ضمن اعاده مرجوعه اعلام دارند.
رئیس مجلس سنا (امضا)
سند شماره ۴
تاریخ ۲۱/۱۰ ماه ۱۳۳۴ نشان شیر و خورشید
شماره ۶۱۹۴۵/۱ وزارت کشور
پیوست اداره کل امور شهرداری‌ها
اداره
ریاست محترم مجلس سنا
عطف به مرقومه ۴۷۳۴-۶/۱۰/۳۴ و ۳۸۱۴-۱۱/۹/۳۴ راجع به شکایت آقایان رضا کریمی و علی رحیمی نمایندگان بشکه‌داران آب تهران به استحضار می‌رساند:
مراتب از شهربانی کل کشور و شهرداری تهران استعلام گردید به طوری که شهربانی کل کشور ضمن نامه ۲۵۵۶۱/۲۸۸۲۹/۶-۶/۱۰/۳۴
گزارش می‌دهد طبق نظر کمیسیون متشکله در شهرداری تهران موضوع تغییر محل آب آشامیدنی تهران عملی نگردیده و فعلا با تمام ناراحتی که عبور و مرور بشکه‌داران در خیابان‌ها فراهم نموده‌اند تا تصمیم قطعی از ایاب و ذهاب بشکه آب جلوگیری به عمل نمی‌آید.
از طرف وزیر کشور
امضا
سند شماره ۵
تاریخ ۲۱/۱۱/ ماه ۱۳۳۴ نشان شیر و خورشید
شماره ۸۷۶۶۸/۴ وزارت کشور
اداره کل امور شهرداری‌ها
ریاست محترم دفتر مجلس سنا
عطف به نامه شماره ۵۱۳۴-۱۰/۱۱/۳۴ به این وسیله عین عریضه آقایان رضا کریمی و علی رحیمی نمایندگان بشکه‌داران آب تهران به ضمیمه فرستاده می‌شود. ج
به جای رئیس اداره کل امور شهرداری‌ها
سریر امضا
پی‌نوشت‌ها:
۱. شهری، جعفر، در طهران قدیم، ج اول، معین، تهران، چ دوم، ۱۳۷۶، ص ۱۵۱-۱۶۰.