جامعه ایرانی در دوره هخامنشیان
این اثر روش‌مند و آکادمیک که روایتی شیوا، مستند و علمی دارد، پیدایش و بسط حکومت در ایران، از دوران هخامنشیان تا روزگار ساسانیان را به تصویر می‌کشد.
دیاکونوف در بخشی به نام جامعه ایرانی در دوره هخامنشیان، شرحی مبسوط با ذکر جزئیات در ارائه شناختی دقیق و مستند از وضعیت اقتصادی، نوع ارتباط تجاری و... این برهه مهم و تاثیرگذار تاریخی دارد و اشاره می‌کند که سطح ترقی و تمدن طوایف و قبایلی که تحت اطاعت و تبعیت هخامنشیان درآمده بودند، فوق‌العاده متفاوت بود. وجه اشتراک آنها فقط این بود که همگی در قرن آهن می‌زیستند و آهن در زندگانی قبایل دوردست حکومت ایران و همچنین در مصر در نتیجه یک رشته علل و عوامل با مقایسه سایر کشورهای همجوار در قرن هفتم-هشتم قبل از میلاد رسوخ یافت.
کشاورزی که پایه و اساس زندگانی جامعه آن زمان به شمار می‌رفت، در دوران سلطنت هخامنشیان اهمیت فوق‌العاده داشت و پرواضح است که ایرانیان برای این کار ارزش قائل بودند.
دیاکونوف در کتابش از بسیاری منابع مستند و موثق بهره برده است که در ابتدای کتاب نیز آنها را معرفی می‌کند. در معرفی جامعه ایرانی عصر هخامنشیان به گفته نویسنده یونانی، گزنفون اشاره می‌کند و می‌گوید:
گزنفون در یکی از آثار خود می‌نویسد: «او (یعنی پادشاه) در قسمتی از کشور به سیر و سیاحت می‌پردازد و در قسمت دیگر افراد مطمئن را اعزام می‌دارد و چنانچه ببیند که حکمرانان زمین را مسکون و مزروع ساخته و آن را با درختان و میوه‌های لازم و فراوان آراسته اند، در این صورت ایالاتی را به آنها ملحق می‌سازد و مناصب و هدایایی به آنها اعطا می‌کند.»
سپس اضافه می‌کند که گزنفون حکایت کرده که کوروش در ردیف سایر تمرینات نظامی به امور کشاورزی نیز اشتغال داشت و با این رفتار خود می‌خواست اهمیت این کار را از لحاظ دولت خاطرنشان سازد.
و موضوع را این‌گونه ادامه می‌دهد که طرز اداره و فن کشاورزی در بعضی از ایالات، اصولا با وضعی که در ادوار گذشته موجود بود، تفاوتی نداشت و تقریبا در همه‌جا پایه و اساس کشاورزی آبیاری دستی بود و هیات حاکمه تلاش می‌کرد همیشه سیستم آبیاری را در اختیار خود داشته باشد.
از روی آثار تمدن مادی و نقوش و تصاویری که در کاخ‌های پادشاهان هخامنشی دیده می‌شود و به گواهی تاریخ و ادبیات، صنعت و هنر در زمان حکومت هخامنشیان توسعه زیادی یافته و از خصوصیات آن دوره اینکه در ساتراپ‌های جداگانه صنعت‌های مختلفی وجود داشته است و هر ایالتی به وجود صنعت مخصوص پیشرفته‌ای ممتاز و انگشت نما بوده است.
صنعتگران و هنرمندان، نمایندگان مترقی‌ترین و متمدن‌ترین اقوام حکومت هخامنشیان به شمار می‌آمدند و از مصری‌ها، بابلی‌ها، لیدی‌ها و مادها تشکیل می‌شدند.
در دوره هخامنشیان تجارت اهمیت بسزایی داشته است. جنبه محلی تجارت عبارت بود از؛ مبادله کالا بین مردم ده‌نشین و کوچ‌نشین و ضمنا بین ایالات مختلف مترقی حکومت و کشورهای همسایه، نیز تجارت اشیای زینتی و همچنین منسوجات و بعضی از فرآورده‌های کشاورزی از قبیل غلات و خرما و... نیز رواج داشت.
این تجارت در شاهراه‌های بزرگ کشور انجام می‌شد. به طوری که می‌دانیم سیستم پولی واحدی که به وسیله داریوش ایجاد شد برای امور تجاری اهمیت فوق‌العاده داشت، ولی نباید این نکته را فراموش کرد در بعضی از ایالات از جمله در مصر که پیوسته با امپراتوری هخامنشیان مرتبط نبود و همچنین در تمام نواحی شرقی حکومت هخامنشیان این سیستم به کندی پذیرفته شد. اصولا مبادله کالا با تمام اهمیتی که داشت، قسمتی از اقتصاد کشور را تشکیل می‌داد و اغلب امور اقتصادی در همه‌جا همان جنبه طبیعی خودش را حفظ کرده بود...
منبع: تاریخ ایران باستان، میخائیل میخائیلوویچ دیاکونوف
ترجمه روحی ارباب
انتشارات علمی و فرهنگی