مشهد و نخستین کارخانه نساجی
شروع جنگ جهانی دوم و صف‌آرایی قدرت‌های بزرگ در مقابل یکدیگر، گرچه کشور ایران از صحنه جنگ دور بود، اثرات این جنگ دامنگیر این مرزوبوم هم شد.
اثرات سیاسی و اقتصادی جنگ جهانی دوم به صورت کاملا محسوس داخل ایران نمود پیدا می‌کند. با اینکه ایران اعلام بی‌طرفی کرده بود، در شهریور ۱۳۲۰ ایران در اشغال دولت‌های خارجی است. سوم شهریور ۱۳۲۰ در تاریخ کشورمان اهمیت بسزایی دارد، زیرا علاوه بر اینکه شاهد برکناری رضا شاه از قدرت هستیم، حضور متفقین و اشغال کشورمان موجب می‌شود تا در جامعه ایران شاهد تحولاتی در ساختار سیاسی، اقتصادی جامعه باشیم. ایران بار‌ها بی‌طرفی خود را در این جنگ اعلام نموده بود، ولی متفقین با تمسک به این نکته که ایران با آلمان‌ها همکاری دارد و نیروهای آلمانی مستقر در ایران در حکم جاسوس هستند، در سوم شهریور ۱۳۲۰ کشورمان را اشغال نمودند و شهر مشهد هم از هفتم شهریور ماه ۱۳۲۰ در اشغال سربازان روسی قرار گرفت. در این زمان تعدادی از افراد تبعه آلمان در مشهد مشغول فعالیت هستند، به طوری که استاندار خراسان در تاریخ ۱/۴/۱۳۲۱ اسامی چهارده نفر از اتباع دولت‌های محور از جمله مدیر بیمارستان شاهرضا را به نخست وزیر گزارش می‌کند.
مشهد از جمله شهرهایی است که در اشغال روس‌‌ها است و تحولات عمده‌ای در این نقطه از کشورمان صورت می‌گیرد که در ابعاد مختلف مورد توجه و بررسی است. با ورود روس‌‌ها به مشهد، مدت کوتاهی مردم نگران حضور یک دولت خارجی در شهر مشهد هستند، زیرا از حضور روس‌‌ها در مشهد خاطرات خوبی ندارند. روس‌‌ها در سال ۱۳۳۰ هـ. ق حرم مطهر را به توپ بسته بودند، اما بعد از مدتی آرامش نسبی به مشهد بازمی‌گردد، اما حضور ارتش سرخ در مشهد در ابعاد اقتصادی بر زندگی روزمره مردم، اثرات نامطلوبی می‌گذارد. هرچند گرانی ارزاق عمومی و کمبود نان از قبل شهریور۱۳۲۰ در مشهد وجود داشته است، با حضور روس‌‌ها این موضوع تشدید می‌شود.
ارتباطات تجاری روس‌‌ها با مردم و شرکت‌های مختلف موجب می‌شود تا برخی از لغات روسی در بین عموم رواج داشته باشند. روس‌‌ها از بدو ورود به شهر مشهد، با انعقاد قرارداد با شرکت برق مشهد از مولد نیروی برق استفاده می‌کنند. در این زمان شرکت سهامی برق خراسان زیر نظر شرکت نخ‌ریسی و نساجی خسروی خراسان با عنوان شرکت نخ‌ریسی و نساجی و برق خسروی خراسان فعالیت داشته است.
کارخانه نخ‌ریسی و نساجی خسروی، اولین و بزرگ‌ترین کارخانه در خراسان و شرق کشور بوده که به سبک جدید و دارای ماشین‌آلات مختلف نخ‌ریسی و نساجی است. تاسیس این کارخانه در اقتصاد شهر مشهد اثرات مطلوبی گذاشته است، زیرا با جذب حدود هزار نفر کارگر، به‌طور مستقیم سهم عمده‌ای در زمینه اشتغال داشته است.
در تاریخ تیر۱۳۱۰، نامه‌ای از وزارت دربار به نیابت تولیت محمد ولی خان اسدی بدین مضمون می‌رسد که «حسب‌الامر باید کارخانه نخ‌ریسی و پارچه‌بافی در مشهد دایر شود.» از طرف رضا شاه مبلغ پنجاه هزار تومان از محل حق‌التولیه پرداخت شود و از جانب آستانه مقدسه هم پنجاه هزار تومان بایستی شرکت شود. بانک ملی و موسسات آلمانی نیز در حدود صدهزار تومان مشارکت خواهند نمود. بنابراین مبلغ دویست‌هزارتومان سرمایه شرکت نخ‌ریسی است که حاضر است صد هزارتومان دیگر باید بر آن مبلغ اضافه کند و کارخانه را دایر نماید. بانک ملی مامور انجام این کار است.
هدف از تاسیس شرکت چنین تعریف شده است: «برای کمک به ایجاد توازن در واردات و صادرات مملکتی و توسعه صنایع داخلی ملی روی مواد ذیل شرکتی به نام «شرکت سهامی نخ‌ریسی و نساجی خسروی مشهد محدود» تاسیس می‌شود که عده اعضای هیات‌مدیره هفت نفر برای مدت دو سال انتخاب می‌شوند.» سرمایه اولیه شرکت پنج میلیون و پانصد هزار ریال و مدت شرکت از تاریخ ثبت پنجاه سال شمسی مقررشده بود.
در سال۱۳۱۱، صاحبان سهام کارخانه نخ‌ریسی خراسان ۴۶ نفرند که تعدادی از آنها عبارتند از: تیمورتاش، اسدی، وهاب‌زاده، قریشی، کافی، صولت‌السلطنه، باقرزاده، خضرائی، حاجی قائم مقام، هاروطونیان و...
در سال۱۳۱۳ش. پس از ورود سلمان خان اسدی مجلسی در منزل آقای محمد ولی خان اسدی نایب التولیه با حضور سلمان خان تشکیل و عده‌ای از تجار مشهد تصمیم می‌گیرند شرکت کارخانه نخ‌ریسی را با سرمایه پانصد و پنجاه هزار تومان تاسیس کنند و قرار شده که مبلغ سیصد هزارتومان را تجار محترم مشهد تقبل نمایند و دویست و پنجاه هزار تومان هم تجار زرتشتی مقیم هندوستان بدهند.
شرکت سهامی نخ‌ریسی و نساجی خسروی مشهد در تاریخ چهاردهم اسفند ماه ۱۳۱۳ در مشهد تحت شماره ۳۸ و برای مدت ۵۰ سال به ثبت رسید. اولین مجمع عمومی شرکت در منزل اسدی نایب التولیه تشکیل شد. ۲۷ نفر که جمعا ۱۱۷۱۶سهم به مبلغ۵۸۵۸۰۰۰ ریال خریدند، حضور داشتند و ۶ نفر که صاحب ۲۸۴سهم به مبلغ۱۴۲۰۰۰ریالند، غایب بودند.
اولین هیات مدیره کارخانه به این شرح انتخاب شدند: محمد ولی خان اسدی، حسام‌الدین خان انصاری، جلیل بیک نصیرزاده، حاج آقا نبویان، رستم مسانی، هرمز فرامرز، مراد ایرانی و بازرسان عبدالرحیم وهاب زاده علی آقا کازرونی.
مساحت بنای کارخانه۷۶۰۰ متر بوده است. سفارش ماشین‌آلات نخ‌ریسی به کمپانی «برادران پلات» انگلستان به میزان۱۰۱۲۰ دوک با کلیه لوازم مربوطه به مبلغی در حدود دو میلیون و چهارصد هزار ریال داده شد که مقداری لوازم یدکی مابه‌الاحتیاج نیز ضمن آن منظور شده بود. صد و پنجاه دستگاه ماشین‌آلات بافندگی و لوازم آن از کمپانی «یونیون ماتکس» آلمان به مبلغ تقریبی۸۰۰۰۰۰ ریال خریداری شد و ماشین‌آلات و لوازم برق کارخانه تماما از کمپانی آ.ا.گ به مبلغ تقریبی۵۲۰۰۰۰ریال، دیگ‌های بخار کارخانه را آقای کمیساریات نماینده پارسیان هندوستان در حدود مبلغ۱۷۰۰۰تومان به شرکت فروخت و اثاثیه لوازم آن جداگانه از خارج خریداری شد که جمعا در حدود۸۰۰۰۰۰ ریال برای شرکت تمام شد. بنابراین بهای تمام کارخانه جمعا به این قرار شد:
ساختمان ۵۰۰۰۰۰۰ ریال
بنا‌ها با انبارها ۲۸۰۰۰۰۰۰ ریال
کرایه حمل و نصب ۱۲۰۰۰۰۰ریال
کارخانه نخ‌ریسی در سال ۱۳۱۴ با سرمایه ۹ میلیون ریال که قریب ثلث آن متعلق به پارسیان مقیم هندوستان بود، تاسیس و کلیه ماشین‌آلات مورد نیاز وارد و طی سال‌های ۱۳۱۵-۱۳۱۶نصب شد و یک قسمت آن دایر و مشغول بهره‌برداری گردیده، عده کارگران این کارخانه در سال ۱۳۱۸سیصد نفر است و روزانه ۱۵۰تا۲۰۰بقچه نخ می‌دهد.
مراسم گشایش کارخانه نخ‌ریسی و نساجی، عصر چهارشنبه یازدهم اسفند ماه ۱۳۱۶انجام شد. در این مراسم عبیدی، رییس کل صنایع، سخنرانی کرد؛ سپس گلکانی رییس بانک سپه و پاکروان استاندار سخنرانی کردند.
سهامداران کارخانه نخ‌ریسی عبارت بودند از: آستان قدس رضوی، شرکت سهامی تجارتی خراسان، آقایان نصیرزاده، وهاب‌زاده، گلکانی، درودی، نبویان و اشخاص متفرقه در ایران که جمعا ۷۰ درصدکل سهام می‌شود و کمتر از ۳۰ درصد باقی مانده، متعلق به پارسیان مقیم هندوستان می‌شود.
تعداد مستخدمین خارجی کارخانه نخ‌ریسی و نساجی تا سال ۱۳۱۷ سه نفر به اسامی ذیل بودند:
۱. هانس استرسیونگر، تابع کشور سوییس قبل از اینکه در کارخانه نخ‌ریسی استخدام شود، در شرکت سهامی صنایع پشم اصفهان کار می‌کرده است. وی در سال ۱۳۱۷ به استخدام شرکت سهامی نخ‌ریسی و نساجی خسروی خراسان در آمده است.
۲.ویلیام فن فوکس هنگری در سال۱۸۹۰در مجارستان متولد شده است و مذهب عیسوی داشته است.
۳. پستونجی می‌ستری تابعیت انگلیس، در قسمت بخار با حقوق ۱۵۰۰ریال به استخدام کارخانه نخ‌ریسی درآمده است.
در سال ۱۳۱۸ تعداد کارگران مرد بالای ۱۵ سال ۲۴۲ نفر با حقوق روزانه حدود ۵ ریال و ۹۵ شاهی؛
تعداد کارگران زن بالای ۱۵ سال۱۰۰نفر با حقوق روزانه حدود ۲ ریال ۱۵شاهی؛
تعداد زنان زیر ۱۵سال۵۲ نفر با حقوق روزانه ۱ریال و۶۰ شاهی؛
تعداد مردان زیر ۱۵سال ۵۴ نفر با حقوق روزانه۲ریال و ۲۵ شاهی و
در مجموع تعداد ۴۴۸ نفر در کارخانه مشغول کار بوده‌اند.
در این کارخانه در سال ۱۳۳۶حدود ۷۸۱ نفر کارگر، ۸نفر مهندس و کارشناس ایرانی، یک نفر مهندس خارجی و ۶۴نفر کارمند مشغول انجام وظیفه بوده‌اند؛ همچنین این کارخانه دارای ۱۰۸۶۴ دوک ریسندگی و ۱۵۰ دستگاه بافندگی بوده است. کارخانه نخ‌ریسی یکی از بزرگ‌ترین واحدهای صنعتی بوده و از لحاظ نیروی کارگر در سال ۱۳۵۰ حدود۱۱۸۰نفر در کارخانه اشتغال داشته‌اند.
- برگرفته از یک مقاله بلند به قلم غلامرضا آذری خاکستر، مهدی خانی‌زاده، منبع: پیام بهارستان