اسناد تجاری سید علی تاجر بیرمی در عهد قاجار
حاج سیدعلی تاجر بیرمی در برهه‌ای رییس انجمن تجارت فارس بوده است. وی در داخل و خارج از کشور داد و ستدهایی داشته که مکاتبات تجاری وی موجود است که در این مکاتبات «خیرالحاج حاجی سیدعلی تاجر بیرمی» مخاطب قرار گرفته است.
در میان اسناد باقی مانده از خاندان حاج سیدعلی تاجر بیرمی، سکه‌های قجری و هندی و سندهایی در موضوعات حکم‌های ایالتی، مالیات‌ها، قراردادها، صورتحساب‌ها، حقوق و مواجب تجاری، حواله جات و غیره وجود دارد که انتشار این اسناد به شفافیت هرچه بیشتر حیات اقتصادی کشور و روابط اجتماعی بازرگانان در عهد قاجار کمک می‌کند.
سیاست‌های غلط مالیاتی، ناامنی راهها و رکود سراسری در کشور به ویژه جنوب، موجب گردهمایی بازرگانان نزد حاج سیدعلی تاجر در انجمن تجارت فارس شد. طومار بیش از ۵۰ تاجر به دفتر وی به‌عنوان مرکز تظلم خواهی از تجار جنوب به سال ۱۳۲۵ه.ق سندی آشکار از ناامنی راه‌های تجاری و مخاطراتی است که تجار در آن دوران متحمل می‌شدند. تجار و رجال پیشه‌‌ور در این سند، نسبت به هرج و مرج و عدم امنیت اقتصادی و تاثیر منفی آن روی بازار و حیات اجتماعی شکوائیه دارند.
یکی از طبقات اجتماعی نقش‌آفرین در تحولات تاریخی ایران، تجار و پیشه‌وران بوده‌اند. جایگاهی که این طبقه در برهه‌های حساس تاریخی داشته اند، موجب شده که نقش تجار، بازرگانان، پیشه‌وران و بازاریان با مرکزیت «بازار» در مطالعات تاریخ پژوهی مورد مطالعه دقیق پژوهشگران قرار گیرد.
ارتباط مستمر و تنگاتنگ تجار و بازاریان با سایر طبقات اجتماعی از جمله علمای دینی باعث می‌شد که این قشر در بطن تحولات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی قرار گیرند و بیگانه از مسائل زمانه خود نباشند؛ تاریخ معاصر نمونه‌های بسیاری از تعطیلی بازار، اعتصاب بازاریان، کمک مالی بازار به مبارزان و غیره در خود دارد که همه اینها نشان دهنده فعال بودن این قشر از جامعه ایران در قرن‌های اخیر است.
بررسی «اسناد تاریخی» مرتبط با زیست اجتماعی و اقتصادی تجار می‌تواند ما را در تبیین زوایای مختلف حیات جمعی مردم کشورمان در دوره‌های تاریخی یاری رساند. اسناد و مکاتبات تجار در برخی از دوره هایی تاریخی از جمله عهد قاجار از اهمیت بیشتری برای پژوهشگران برخوردار است، زیرا ایرانیان و تجار ایرانی در این دوره از تاریخ، تجربیات سختی (از جمله نابسامانی مالی دستگاه قجر و تنگناها، رکودها و ناامنی راهها) متحمل شدند که بخشی از آن را می‌توان از اسناد باقیمانده استخراج کرد.
اسناد تجاری به این وسیله اطلاعات دست اولی در اختیار پژوهشگران و علاقه‌مندان تاریخ تجارت و اقتصاد کشور قرار می‌دهند، زیرا اسناد در مجموع، یکی از منابع غنی اطلاعاتی برای شناخت تحولات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و اداری جامعه در نظر گرفته می‌شود و از آنجایی که در مطالعات اسنادی، شناخت چیستی سند لازم به نظر می‌رسد به این تعریف دست می‌یابیم که «اسناد تاریخی» شامل کلیه فرمان‌های سلطنتی، مکاتبات و اسناد سیاسی، معاهدات، نوشته‌‌های اداری، اسناد قضایی، مالی و حقوقی، گزارش‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و نظامی و برخی مکاتبات خصوصی دوستانه و خانوادگی می‌باشد که در قدیم به آنها سلطانیات، دیوانیات و اخوانیات می‌گفتند.
از آنجا که در این پژوهش، اسناد تجاری حاج سید علی تاجر بیرمی؛ یکی از تجار سرشناس جنوب کشور در عهد قاجار مورد بررسی قرار گرفته است، شناختی اولیه از وضعیت تجارت در جنوب کشور بخصوص در ایالت فارس و منطقه تجاری لارستان فارس لازم به نظر می‌رسد که در ادامه به آن پرداخته می‌شود.
وضعیت تاریخی تجارت در مناطق جنوبی ایالت فارس
سرنوشت اقتصادی مناطق جنوبی کشور در مرزهای فعلی استان فارس، بوشهر و هرمزگان از گذشته تاکنون به موقعیت جغرافیایی آنها با «خلیج فارس، اقیانوس هند و کشورهای حاشیه خلیج فارس» مرتبط بوده است. در این میان، گستره جغرافیایی فارس به مرکزیت سیاسی شیراز، منطقه پهناوری بوده است که در تمامی دوره‌های تاریخی از نظر سیاسی و اقتصادی جایگاه ویژه‌ای در میان ایالت جنوبی کشور داشته است.
نواحی فارس، به مثابه پل ورودی کالاهای وارداتی و صادراتی از راه دریا به مراکز ایران بوده است؛ تحولات اقتصادی ایران پس از روی کار آمدن شاه عباس اول و تغییر کانال‌های تجاری به طرف جنوب ایران، این مناطق جنوبی را به یک منطقه مهم و استراتژیک مبدل ساخت. از طرفی، ایالت فارس در مسیر جاده بوشهر - تهران قرار داشت؛ جاده‌ای که پس از رشت - تهران از پر رفت و آمدترین راه‌های ایران به شمار می‌آمد.
یکی از مناطقی که در جنوب کشور و در ایالت فارس بیش از سایر مناطق شهره به تجارت بوده است و قطب تجاری ایالت فارس محسوب می‌شود، منطقه لارستان است. لارستان، عنوان عمومی ناحیه‌ای وسیع در جنوب فارس می‌باشد که به دلیل واقع شدن در پس کرانه خلیج‌فارس و واقع شدن در مسیرهای تجاری بنادر لنگه و عباسی به طرف شیراز، در دوره قاجار از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است. محدوده این منطقه در دوره قاجار، مساحتی حدود نود هزار کیلومتر مربع از نواحی جنوب فارس را شامل می‌شده است که شهرستان‌های کنونی بندر لنگه، بستک، بندرعباس، لامرد، کنگان، حاجی آباد و لارستان فعلی را در بر می‌گرفته است. دکتر «ژان کالمر» نقشه‌ای از وسعت جغرافیایی لارستان عصر قاجاری در دایره المعارف اسلامی به چاپ رسانده است؛ بنابر آن طولانی‌ترین ساحل در خلیج فارس- حدفاصل بندرعباس تا بندر کنگان- تحت اداره والی لارستان قرار داشت که مهم‌ترین کانال‌های تجاری واردات و صادرات ایران را در بر می‌گرفته است.
بیشتر درآمد اهالی لارستان از راه تجارت دریایی و تبادل کالا با نواحی مرکزی ایران به دست می‌آمده و مهم‌ترین ویژگی آنها ارتباط با کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس، حوزه اقیانوس هند و مناطق جنوبی هندوستان بوده است که دفاتر تجاری آنان در بمبئی و کلکته به عنوان کانون اصلی تبادلات کالا بین بنادر خلیج‌فارس و اقیانوس هند عمل می‌کرده است. سکه لاری که از قرن هشتم تا دهم قمری در لار ضرب می‌شده در نواحی جنوبی ایران و بنادر و اقیانوس هند رواج داشته است که ضرب سکه لاری در آن دوران نشان از رونق کسب و کار و تجارت درون مرزی و برون مرزی لارستانی‌ها دارد.
به این ترتیب، تجار جنوب فارس با توجه به سابقه تاریخی خود، شرکت موثری در مبادلات بازرگانی بنادر خلیج فارس داشته اند و مراکز تجاری بندرعباس، بندر لنگه و بندر کنگ توسط بازرگانان لارستانی اداره می‌شده است که اسناد کارگزاری خلیج فارس نیز مؤید این مطلب است.
فعالیت تجاری حاج سیدعلی تاجر بیرمی در ایالت فارس
ماهیت تجاری منطقه لارستان موجب شد که تجار و بازرگانان منطقه از قدرتمندترین اقشار اجتماعی لارستان محسوب شوند و در تحولات سیاسی و اقتصادی کشور، نقش موثری داشته باشند. یکی از این تجار جنوب که فعالیت‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی فعالی در دوره قاجار داشته است، حاج سید علی تاجر بیرمی است؛ این پژوهش بر روی نقش تجاری ایشان متمرکز است و به این وسیله فقط اسنادی تجاری که از ایشان و خاندانش به جای مانده است را مورد بررسی قرار می‌دهد.
اسنادی مربوط به دوره قاجار از حاج سید علی تاجر بیرمی، پدرش (سید باقر وکیل الرعایا)، فرزندانش (سید فرج‌الله وکیل الرعایا و سید محمد باقر وکیل الرعایا) و سایر افراد در اختیار است که خود می‌تواند در شناخت بخش مهمی از تاریخ خطه جنوبی کشور مؤثر باشد.
سید علی تاجر از خاندان سادات شیرازی است. طایفه سادات شیرازی در حدود ۳۰۰ سال پیش به دلیل نزدیکی به خلیج فارس و اقیانوس هند به منطقه «بیرم»مهاجرت کردند؛ شغل آنان تجارت و بازرگانی بوده است و بزرگان این طایفه سید فرج‌الله وکیل و سید علی تاجر بیرمی بوده است که حاج سید علی، ریاست انجمن تجارت فارس را بر عهده داشته است.
اسناد، کتاب، نامه‌ها، دفترچه یادداشت و مسکوکات قابل توجهی از فعالیت‌های سیاسی - اجتماعی - اقتصادی این خاندان موجود بوده که در حال حاضر بخش اندکی از آن باقی مانده است. بخشی از دفترچه حساب، چند ده سند، صدها نامه، حواله‌جات، سکه‌های قجری و هندی، زمین‌های مسکونی و زراعی، چاه آب و آب انبار و امثالهم از جمله بازمانده‌های این خاندان است.
اوج فعالیت اقتصادی حاج سید علی حدود سال‌های ۱۳۰۰ الی ۱۳۲۷ه.ق بوده است. وی معروف به «پسر وکیل و پدر وکیل» بوده در مکاتبات «خیرالحاج حاجی سیدعلی تاجر بیرمی» مخاطب قرار گرفته است. او به دلیل استعدادی که در امر تجارت داشت در زمینه پوشاک، چرم، مواد غذایی و توتون و تنباکو و... فعالیت تجاری داشت و در محدوده گله‌دار، بیرم، جهرم و شیراز، املاک، زمین‌های زراعی، نخلستان، باغات مرکبات و چاه‌های آبی داشته است.
حاج سیدعلی تاجر در داخل و خارج از کشور فعالیت‌های تجاری فعالی داشته است که دفتر اصلی تجارت وی در شیراز، سرای چراغعلی خان و کاروانسرای مشیر بوده است. ایشان به وسیله کشتی‌های کوچک شخصی خود تحت عنوان «غراب» با شهرهای بمبئی و کراچی و در داخل با مناطق ایالت فارس و یزد و شوشتر و... دادوستدهایی داشته و کالاهایی را صادر و وارد می‌نمودند که مکاتبات تجاری ایشان موجود است.
نامه‌ها و اسناد باقی مانده نشان از فعالیت‌های اجتماعی و تجاری سید فرج الله وکیل الرعایا در ادامه راه پدر دارد. از جمله سندی از نصیرالدوله در تاریخ شنبه ۴ ذی الحجه ۱۳۲۷ ه.ق به سیف‌الله خان یکی از خوانین لارستان که در آن قید شده است؛ «سید فرج الله پسر سید علی تاجر همیشه خود و بستگانش ایاب و ذهاب و معامله و دادستد با اهالی لارستان دارند…کمال اهتمام را در حفظ و حراست مال التجاره مشارالیها بنمایید».
نتیجه‌گیری:
تجارت در دوره حکمرانی شاهان قجر، وضعیت متلاطمی داشته است. از یک سو ناکارآمدی سیستم مالی قجر، عدم امنیت راهها، عدم ثبات سرمایه گذاری، نفوذ خارجی‌ها بر بازار ایران و بیتوته کردن آنها در جنوب کشور موجب فشار شدید بر تجارت داخلی و در مضیقه قرارگرفتن تجار می‌شد؛ از سوی دیگر، بازار و تجار سعی می‌کردند با متحد شدن با سایر گروه‌های اجتماعی در تحولات اجتماعی زمانه خود نقش‌آفرین باشند، از جمله حمایت بازار از انقلاب مشروطیت یا ظهور بازرگانان بزرگی چون حاج محمدحسن امین الضرب که در دوران رکود تجارت، مقارن با سلطنت سه شاه قاجار یعنی محمدشاه، ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه زندگی می‌کرد و خدمات تجاری و صنعتی ارزشمندی برجای گذاشت.
در این پژوهش سعی شد، وضعیت تجارت در جنوب کشور به خصوص ایالت فارس و منطقه تجاری لارستان در عهد قاجار مورد بررسی قرار گیرد و اسنادی از فعالیت تجاری یکی از تجار فعال در این منطقه به پژوهشگران عرضه شود.
از آنجایی که خاندان سادات شیرازی، چند نسل پیاپی حکم وکیل الرعایایی در خطه فارس داشته اند و شخص سید علی تاجر در شیراز دارالتجاره فعالی داشته است و با مقامات مملکتی و ایالتی (در تهران و شیراز) مناسبات چندجانبه‌ای برقرار کرده است، شناخت اسناد باقیمانده از آن می‌تواند در بازشناسی تاریخی مناطق جنوبی کشور مفید باشد.
دراین پژوهش از میان اسناد باقیمانده از خاندان حاج سید علی تاجر بیرمی ساکن در ایالت فارس، صرفا روی برخی از اسناد تجاری ایشان مطالعه شده است و سایر سندهایی که در رابطه با مراودات سیاسی، مسائل شرعی، درگیری‌های اجتماعی، استبداد محلی و غیره وجود دارد در تحقیقات مرتبط دیگری مورد واکاوی قرار خواهد گرفت. به این ترتیب چندین سند تاریخی، دو سکه قجری و هندی و یک دفترچه تجاری، هر کدام با قدمتی بیش از یک قرن که از بازمانده‌های تجاری سید علی تاجر بیرمی است، مورد بررسی قرار گرفته است.
منابع:
۱- خادم، حسین و کریمی، اصغر، (۱۳۸۶)، بیرم در گسترده تاریخ. شیراز
۲- صفی پور، علی‌اکبر، (۱۳۸۹)، چکیده مقالات همایش بین‌المللی فارس در جنگ جهانی اول، شیراز، انتشارات تخت جمشید.
۳- عقیلی، عبدالله، (۱۳۷۷)، دارالضرب‌های ایران در دوره اسلامی، تهران، بنیاد افشار.
۴- قائم مقامی جهانگیر، (۱۳۵۰)، مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی، تهران، انجمن آثار ملی.
۵- زندوی، محمد، (۱۳۸۳)، بزرگان بیرم، ماهنامه طلوع اندیشه، شماره ۶
۶- نصیری طیبی، منصور، (۱۳۸۴)، ایالت فارس و قدرت‌های خارجی، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی.
۷- وثوقی، محمد باقر، (۱۳۸۰)، آیت‌الله سید عبدالحسین لاری و جنبش مشروطه خواهی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
۸- وثوقی، محمد باقر، (۱۳۸۰)، لارستان، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.