مناقشه بازار و دولت در عصر مشروطه

افزایش هزینه‌های دربار در این دوران از طریق افزایش میزان مالیات و وضع عوارض سنگین گمرکی برای صادرات کالاهای ایرانی جبران می‌شد که این دو عامل، فشار هزینه سنگینی را بر بازار وارد ساختند که در نهایت، خود، عاملی شدند برای انفجار و شورش بازار که به جنبش مشروطه منتهی شد.از سوی دیگر، با ورود کالاها و کمپانی‌های خارجی برای تصاحب بازار ایران، بازار نسبت به از دست دادن آزادی‌های تجاری و منافع کسب درآمد خود احساس خطر می‌کند و این خود انگیزه‌ای می‌شود تا تصمیم بگیرد برای حفظ منافع خود براساس مکانیزم بازار، در مقابل دربار و سیاست‌های او بایستد.

اما در این دوران، بازار به تدریج به یک مرکز قدرت در مقابل دربار بدل می‌شود. دیگر بازاریان در این دوره به نقش خود در اقتصاد کشور پی برده‌اند و آگاه شدند که اگر همه با هم متحد شوند، نه تنها می‌توانند در مقابل دربار بایستند، بلکه خواهند توانست دست بیگانگان را از کشور و بازارهای داخلی کوتاه کنند که البته بازار این تجربه را از جنبش تنباکو کسب کرد.ایستادگی بازار در مقابل دربار، که به دنبال آن روحانیون و سپس مردم نیز به آن پیوستند، مقدمه ساز جنبش مشروطه بوده است، اما ایستادگی بازار در مقابل دولت معلول عواملی است که در زیر به آنها اشاره می‌شود.

الف) عوامل خارجی

در واقع جنگ میان دولت و بازاریان زمانی به اوج خود رسید که انگلیسی ها پس از کشف ذخایر نفتی ایران درصدد برآمدند در کنار دست‌اندازی انحصارطلبانه بر منابع نفتی، جایی برای خود در بازار سنتی و تجاری ایران باز کنند و به تدریج بازار ایران را در اختیار بگیرند. در این شرایط، در کنار دست اندازی‌های انگلیس، دولت روسیه نیز از طرق مختلف سعی کرد به دربار ایران نفوذ کند و از این طریق، به مقاصد سیاسی و اقتصادی خود در داخل ایران برسد. در واقع بیشترین تأثیر نفوذ بیگانگان به دربار ایران، بر روی بازار بوده است؛ چرا که همواره اهداف سیاسی بیگانگان بر پایه اهداف اقتصادی شکل می‌گرفته و تاریخ این موضوع را اثبات کرده است. به طور کلی مهم ترین دلایل خارجی برای آنکه بازار ایران تحریک شود تا جلوی نفوذ بیگانگان را بگیرد، به این شرح است:

۱) قرارداد رژی: در واقع عقد قرارداد دولت ایران با شرکت «رژی» انگلیسی که به موجب آن انحصار تولید، توزیع و صادرات توتون و تنباکوی ایران به این شرکت داده شد نخستین اقدام آشکار دولت انگلیس برای نفوذ به بازار ایران بوده است. اما در خصوص اینکه چرا نفوذ به بازار ایران از مجرای بازار توتون و تنباکو بوده است، باید گفت که این دو محصول سهم مهمی در تجارت بازرگانان و بازاریان ایران داشتند به طوری که رییس کل گمرک‌های آمار ایران مقدار تنباکوی مصرف سالیانه را در ایران ۵ میلیون و ۴۰۰ هزار کیلوگرم و مقدار صادرات را ۴ میلیون کیلوگرم آمار می‌دهد.

در واقع می‌توان واقعه «جنبش تنباکو» را همانگونه که بسیاری از تاریخ نویسان نیز برآن اذعان دارند، یکی از عوامل اثرگذار در شروع جنبش‌های مردمی و شکل گیری مشروطه دانست که در واقع، مبارزه با قرارداد رژی در وهله اول از سوی بازاریان و تجار بازاری آغاز شد که با حمایت روحانیت، سایر مردم نیز به صحنه آمدند و این قرارداد فسخ شد. اینجاست که بازار برای نخستین بار به قدرت اتحاد خود پی می‌برد و از آن پس، همانگونه که اشاره خواهد شد، از این تجربه در راستای دیگر اهداف خود نیز استفاده می‌کند.

۲) پیمان نامه‌های گمرکی: «در سال ۱۲۷۸ و در زمان امین الدوله، سه تن بلژیکی را آورده و کار گمرک ایران را به ایشان سپردند. رییس آنان «نوز» بود که نخست عنوان «رییس کل گمرکات» به او دادند و باید در زیردست صدراعظم کارهای گمرک را اداره می‌کرد، ولی سال دیگر، به هنگامی که شاه آهنگ اروپا داشت، به دستاویز آنکه صدراعظم همراه او خواهد رفت، نوز را «وزیر کل گمرکات» گردانیده و به یکباره در کارهایش خود سر ساختند.»

«در زمستان همین سال پیمان گمرکی که با روسیان بسته شده و تعرفه گمرکی که از روی آن درست گردیده بود بیرون آمد .... در سال ۱۲۸۱ پیمان نامه‌ها به همدیگر داده شد، ولی به کار بستن آن بازمانده بود که بهمن ماه این سال به آن برخاستند. این پیمان و تعرفه یکسره به زیان ایران و نتیجه آن این بود که اندکی افزارسازی و پارچه بافی و مانند اینها که ایرانیان می‌داشتند از میان رود و کار داد وستد و بازرگانی از رونق افتد و کشاورزی و گله داری نیز آسیب ببیند و در پایان آن باشد که مردم ایران دست بسته و بیکار مانده و به شهرهای قفقاز و دیگر جاها کوشند یا در کشور خود به سختی افتاده و از ناچاری به همسایه بیگانه گرایند.»در واقع این پیمان نامه طوری تنظیم شده بود که بر واردات کالاها از روسیه تعرفه‌های پایین و بر صادرات کالاهای ایرانی تعرفه‌های گمرکی بالا بسته می‌شد. تعرفه‌های گمرکی سنگین بر صادرات کالاهای بازرگانان ایرانی که خود از بازاریان نیز بودند، در کنار قراردادهای بازرگانی نابرابر ما بین دولت ایران و دول خارجی، فشار سنگینی بر بازار وارد ساخت که این خود علتی شد برای شکل گیری جنبش مشروطه.

۳) وام‌های خارجی: اخذ وام‌های خارجی دربار ایران از بیگانگان و به خصوص از دول روسیه و انگلستان در راستای جبران کسری شدید تراز تجاری ایران و پوشش هزینه‌های سرسام آور دربار، یکی از عوامل محرک بازار و مردم برای قیام علیه دربار بوده است.

ب) عوامل داخلی

پس از تعارض‌های اولیه میان دولت و بازار بر سر دخالت خارجی ها در بازار (به طور مستقیم و غیر مستقیم)، زمینه برای گسترش جنبش‌های داخلی مهیا شد که نتایج زیر را به‌دنبال داشت:

۱) کوچک شدن مرزها

۲) کاهش ارزش پول ملی

۳) افزایش فشار مالیاتی

منابع: تاریخ مشروطه ایران

تاریخ بیداری ایرانیان