بازار در عصر اسلامی و تاثیر آن در بافت شهری
به این ترتیب بازار پدیده‌ای مختص خاورمیانه و شمال آفریقا است و هنگامی می‌توان از شهر در حکم شهر اسلامی سخن گفت که دارای بازار باشد زیرا این گونه کانون‌های خرید با این‌گونه ویژگی‌ها (چه در شرق باستان و چه در دیگر تمدن‌های باستانی) دیده نشده است. به عبارت دیگر هم در شرق باستان و هم در شهرهای کهن غربی (رومی-یونانی) مرکز شهر به معابد، قصرها و میدان‌های گردهمایی اختصاص داشت و تجارت و مبادله کالاها اغلب در جلوی دروازه‌های شهر، در بازارگاه‌های مجاور شهر، در بنادر و مانند آن صورت می‌گرفت اما تنها در شهرهای اسلامی سده‌های میانه است که بازار کانون اصلی فعالیت‌های تجاری در مکانی ویژه، یعنی در مرکز و در قلب شهر جای گرفته است. البته در برپایی بازارها، سنت برآمده از تاریخ در بهره‌گیری از فضا و همچنین میراث مبتنی بر ساختارهای شهری کهن نقشی مهم بر عهده داشته است.
بدین سان، ریشه‌های بازار اسلامی در شرق باستان قابل جست‌وجو است و بسیاری از بازارهای فعلی شهرهای اسلامی یا در محل بازارهای پیشین یا در نزدیکی آنها شکل گرفته‌اند. برخی از بازارهای ترکیه از جمله ادرنه، بورسه و استانبول در محل بازارهای پیش از اسلامی برپا شده‌اند. همچنین قدمت بازارهای شهرهایی مانند حلب و دمشق به پیش از اسلام باز می‌گردد. بازار سنتی اسکندریه در داخل شهر باستانی، ظاهرا در محل آگورای یونانی یا فروم رومی برپا شده است. همچنین طبق نوشته پژوهشگران، دولت فاطمی به هنگام ساختن شهر قاهره از طرح چهارگوشه، متشکل از دو محور اصلی متقاطع ۴۰ ربع و چهار دروازه بهره گرفت. ساخت دو محور که دروازه‌های شهر را به یکدیگر مربوط می‌ساخت، زمینه گسترش بازار در محدوده تحت پوشش خود را فراهم می‌ساخت. در لیبی و مغرب نیز محل تاسیسات بازار به سده‌های میانه باز می‌گردد.
به‌رغم این سابقه، سرآغاز ویژگی بخشی پدیده بازار اسلامی را به سده‌های میانه نسبت داده‌اند. از این دوره به بعد است که بازار در حکم یک نظام عملکردی یکپارچه در مرکز شهر، همراه با کلیت کالبدی و یکپارچه فضایی و سازمانی آن، به منزله دستاوردی خلاقانه در حوزه فرهنگ اسلامی مطرح شده است. این روند تا سده‌های بعدی ادامه یافت، به نحوی که بسیاری از مجموعه بناهای باشکوه در بسیاری از بازارها به‌ویژه در ایران به سده‌های ۱۱ تا ۱۳ق- ۱۷تا ۱۹م مربوط می‌شود. اهمیت بازار در حیات شهری اسلامی تا به آنجا است که در دوره معاصر برای آن جایگزینی با همان دامنه عملکرد و اثرگذاری شناخته شده است.
از سوی دیگر، شکل‌گیری بسیاری از شهرهای اسلامی را به وجود بازار و پدید آمدن محلات شهری به دور آن مربوط دانسته‌اند. به این معنا که ابتدای بازار (میدان) ساخته می‌شد و سپس محله‌های مسکونی به دور آن شکل می‌گرفتند. در اصفهان پیش از سده شانزدهم میلادی میدان کهنه و بازار، کانون مرکزی شهر به‌شمار می‌رفت و تمامی راه‌های ارتباطی و تجاری شهر، از آنجا شروع و به آن ختم می‌شد. به عبارت دیگر محورهای اصلی و محل تلاقی آنها، میدان کهنه و بخش‌های مختلف شهر را تشکیل می‌داد که به ناحیه بازار مرکز تعلق داشتند. علاوه بر این، برخی از محل‌ها در بازارهای حاشیه‌ای مجاور دروازه‌ها یا بازارهای خطی مستقر در طول راه‌های درون شهری پدیدار شده بودند. از همین‌رو در بسیاری از شهرها، بازار در مرکز شهر قرار داشت و به مثابه کانون مرکزی شهر شناخته می‌شد.
در این میان، استقرار مسجد جامع در مجاورت بازار، نقش مهم و ویژگی بارزی داشت و آن را مهم‌ترین عنصر شکل‌دهی شهر اسلامی مطرح می‌ساخت. به این ترتیب بازار علاوه بر مرکزیت اقتصادی، مهم‌ترین پیونددهنده فضاها و مراکز اقتصادی، مذهبی، اجتماعی و سیاسی بود. با توجه به مرکزین بازار در اغلب شهرهای اسلامی، بازار و دهانه اصلی آن در به میدان مرکزی شهر باز می‌شد. علاوه بر این دروازه‌های مختلف شهر به تفاوت در شکل‌پذیری بازار دخیل بودند. به همین سبب، حداقل یک یا چند راه اصلی درون شهری به بازار منتهی می‌شد. در مواردی بازار از مهم‌ترین دروازه شهر تا مرکز آن یا حتی تا دروازه‌های دیگر امتداد می‌یافت.
بر این اساس بازار مجموعه‌ای متشکل از معابر و خیابان‌ها بود که از یک سو مرکز شهر را به راه‌های ناحیه‌ای و فراناحیه‌ای شهری و روستایی متصل می‌کرد و از دیگر سو بناها و تاسیسات مهم شهری را در مجموعه‌ای بسته و یکپارچه در کنار هم مطرح می‌ساخت. به این ترتیب، محور اصلی بازار عنصر ارتباط‌دهنده کانون‌های اصلی و مهم شهر و در یک کلام، ستون فقرات شهر اسلامی بود. اگرچه سرزمین‌های مختلف اسلامی از نظر اقلیم با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند، اما این مساله در ساخت و محل استقرار بازار در شهر تاثیر چندانی نداشته است. هرچند نحوه استقرار شهرهای خاورمیانه پیوسته با تنوع همراه بوده است. شهرهایی مانند اسکندریه و استانبول در کنار دریا، بعضی شهرها مانند قیروان و مراکش در دشت‌های خشک، برخی دیگر مانند بغداد و قاهره در کنار رودخانه و بعضی مانند ارزروم و شیراز در جلگه‌های مرتفع قرار گرفته‌اند. اما به‌رغم این تنوع بین شهرهای اسلامی، از ایران تا اسپانیا و از ترکیه تا یمن، بازار همه جا در درون دیوارها و هسته مرکزی این‌گونه شهرها استقرار یافته است.
منبع: فاطمه اورجی، «بازار و کارکردهای اجتماعی - فرهنگی آن در تمدن اسلام و ایران»، فصلنامه مطالعات تاریخ ایران اسلامی، ۱۳۹۱.