تجدد در برابر سنت
مدرسه فوق به تصدیق انجمن مشروطه استرآباد بعد از فوت میر سعدالله‌خان ایلخانی، در خانه وی تشکیل شد. وکیل‌الدوله مقصودلو درباره دانش‌آموزان این مدرسه می‌نویسد: «در مدرســه امیریه، به قرب ســی نفر اطفال کوچک و بزرگ را [در] سه درجه قرار داده‌اند. ابتدایی ماهی هشت ریال، درجه دوم دوازده ریال، درجه ســوم زبان فرانســه دو تومان، آقای ســیدمهدی حکیم‌دامغانی را برای معلم فارســی و منوچهر خان دکتر را معلم [زبان] فرانســوی قرار داده [بودند] و [او] مشخصا همه روزه دو ساعت به غروب، مدرسه رفته، با شاگردان فرانسوی خوان، صحبت می‌کرد.»
دیگر معلمین مدرســه امیریه، ســیدجعفر طالقانی و آقا سیداسماعیل، آقا سیدیحیی برمکی و آقا سیدرحیم حســینی بودند و دروس ریاضی، تاریخ، جغرافی و ســایر علوم جدید، به‌وســیله آقای عاملی تدریس می‌شد. نویسندگان سالنامه فرهنگ گرگان، تعداد دانش‌آموزان مدرسه را یکصد نفر ذکر کرده‌اند. در مدرسه امیریه جدا از فعالیت آموزشی، فعالیت‌های اجتماعی هم صورت می‌گرفت؛ چنانچه بر حسب [امر] امیر ایالت، حبیب‌الله‌خان مدیر مدرسه امیریه، شب نهم محرم به طریق دسته‌بندی طهران در مدرسه تشــکیل عزاداری نموده، اطفال مدرسه را در جلو و اســبان سیاهپوش و بیرق‌های متعدد با یک دسته سینه‌زن تماما اجزا و قزاق در تمام محلات گردش می‌کردند. در این مدرســه، تلاش می‌شد تا دانش‌آموزان با برخی فعالیت‌های اقتصادی مهم آشنا شوند تا جایی که مدیر مدرســه امیریه چندی به طهران رفته و مراجعت کرد، ماشــین جوراب‌بافی را برای اطفال مدرســه آورده، مشغول کار هستند.
بعد از عزل حبیب‌الله عاملی، مدرســه به ســعادت جرجان، تغییر نام یافت؛ اما در پی ورود شــاه معزول (محمدعلی شــاه) به اســترآباد مدرسه ســعادت هم چون از طرف آزادی‌خواهان تقویت می‌شــد، تعطیل شد! ســرانجام بعد از شکســت محمدعلی شــاه معزول و بازگشت او به روسیه و انتصاب مجدد امیر اعظم به حکومت اســترآباد، وی مدرســه را به مدیریت مرحوم جعفر فرجاد افتتاح کرد که با مساعدت و جمع‌آوری اعانت، مدتی دایر بود؛ اما کم‌کم بر اثر ضیق بودجه، رو به انحلال می‌رفت تا اینکه مرحوم حاج شیخ‌محمدحسین، وکیل مجلس شورای ملی، از تهران مراجعت کرد و انجمنی به نام معارف تشکیل داد و با جمع‌آوری اعانت، از تعطیلی مدرسه جلوگیری کرد. فعالیت‌های آموزشــی شیخ محمدحسین استرآبادی، همچنان تداوم یافت، چنانچه وی پس از اطمینان به قوام مدرسه دولتی سعادت، اقدام به افتتاح یک باب دبستان ملی کرد و بودجه آن را از محل ثلث (اموال) مرحوم حسن‌خان سرخنکلاته‌ای که از اقارب خود بود، تامین کرد. پس از فوت آن مرحوم، درآمد موقوفه، مستحقاللغیر شد و از محل اعانات و شهریه شاگردان تا سال ۱۳۱۴ اداره می‌شد و بعدا منحل شد.
البته فعالیت‌های آموزشــی شیخ محمدحسین استرآبادی، منحصر به استرآباد نبود. او به هنگام نمایندگی مجلس شورای ملی از طرف مردم استرآباد در تهران، فعالیت‌های آموزشی خود را ادامه می‌داد. ذکاءالملک شــیخ فروغــی از او به‌عنوان یکی از معلمان خود به هنگام تحصیل در دارالمعلمین مرکزی یاد مى‌کند. محمدحســین اســترآبادی، مدافع جدی فعالیت مدارس جدید بود و هرگاه که به اســترآباد می‌آمد، سری به آنها می‌زد. یک گزارش‌نویس آن دوره می‌نویسد: «حاج شیخ‌حسین که هفت سال است به‌عنوان وکالت منتخب شــده، تجار و کســبه استرآباد، رضایتمندی از مشارالیه داشــته‌اند. [با] ورود به استرآباد، بعداز چند روز که از دیدو بازدید خلق آســوده شــد، به مدرسه قائمیه رفته، برای تشویق اطفال و اهالی نطق کردند و [گفتند] متاع و مال‌التجاره که برای تجار وارد می‌شــود، باری یک قران (ریال) به مدرســه ســعادت اعانه بدهند؛ از شنیدن این حرف رنجش اهالی فراهم شد.» اقدامات شــیخ محمدحســین، مخالفت‌های سنت‌گرایان را به همراه داشــت...
تداوم مدرسه‌سازی در استرآباد
علاوه بر افرادی چون شــیخ محمدحسین مقصودلو استرآبادی، اشخاص دیگری هم به مدرسه‌سازی در این دیار علاقه‌مند و در آن پیشــگام بودند که شــیخ محمدعبقری از آن جمله اســت. او موسس مدرسه‌ای به نام ســادات عبقری در فاصله سال‌های ۱۲۸۶ تا ۱۲۹۳ بود که در حدود هشتاد نفر شاگرد ثابت داشت. این مدرسه در سه اتاق از حجرات و با سه نفر معلم اداره می‌شد و تدریس علوم جدید و ادبیات فارسی را عبقری خود به عهده داشت. در مدرسه‌دارالشفا [محل مدرسه‌عبقری] آقا ملا آقا طالقانی، به تدریس ادبیات فارســی و السنه خارجی اشتغال داشــت و مرحوم میرزاآقاخان، ســرتیپ ذخیره، به داوطلبان زبان فرانسه آموزش می‌داد. همچنین در ســال ۱۲۹۳ ه.ش یک باب مدرســه شش کلاسه ملی به صاحب امتیازی سیدحسین نبوی در شهر گرگان افتتاح شد و ۲۱۰ نفر شاگرد داشت. فعالیت‌های مدارس جدید باعث شد تا در خرداد سال ۱۳۰۴ه.ش، اولین دوره فارغ‌التحصیلان شش ساله آن که شش نفر بودند، موفق به اخذ گواهینامه شوند.
اداره معارف استرآباد
اولین اداره معارف اســترآباد، بعد از انتخاب مهدی فرهنگ، به مدیریت مدرسه سعادت جرجان در اسفند سال ۱۲۹۹ه.ش آغاز به‌کار کرد. محل این اداره، در مدرسه سعادت جرجان بود و سرپرستی آن هم بر عهده مهدی فرهنگ بود. وی مولف کتاب چهل درس فرهنگ بود که ســال‌های متمادی در ســال اول تدریس می‌شــد. دومین رئیس معارف اســترآباد، محمد سعدی بود که در اوایل سال ۱۳۰۲ به ریاست اداره معارف و مدیریت مدرســه ســعادت جرجان منصوب شد. میرزا آقا مکافات هم ســومین رئیس اداره معارف و مدیر مدرسه بود که در اواسط سال ۱۳۰۳ه.ش به این سمت رسید.
مخالفت با مدارس جدید
راه‌اندازی مدارس جدید، با مخالفت ســنت‌گرایان و مستبدان همراه بود، «چنانچه بعد از تعطیلی مدرسه ســعادت جرجان برای راه‌اندازی مدرســه جدید، با مداخله جمعی از معاریف آن زمان، حجره‌های جنوبی و شرقی مدرسه قدیم دارالشفا، برای تامین منظور اختصاص داده شد و چون طلاب علوم دینی و مدرسین در آن مدرسه به تحصیل اشتغال داشتند، جمعی از مخالفان موجبات نارضایتى اولیای مدرسه را فراهم می‌کردند از جمله شــبی قفل اتاق دفتر را شکســته و نقشه‌های جغرافی را از دیوار کنده و معدوم کردند و زنگ مدرســه را در حوض انداخته، پنهان ســاختند و زمان دیگر، کشوهای میز شاگردان را از کثافات مملو نمودند تا شاید با این تدبیر، مدرسه جدید از آن محل منتقل یا منحل شود.»
منبع: بخشی از یک مقاله به قلم رحمت‌الله رجایی مندرج در پیام بهارستان، بهار ۱۳۹۰