خزانه‌داران منصوب دربار
در دوره صفویه برای هر یک از ایالات یا اداره‌های دولتی یک نفر مستوفی، برای انجام امور مالی اختصاص داشت که زیر نظر مستوفی‌الممالک انجام وظیفه می‌کردند. در تذکره‌الملوک گذشته از مستوفی‌الممالک، از مستوفی ایشیک آقاسی‌باشی، مستوفی اصفهان، مستوفیان سرحدات، مستوفی قورچی، مستوفی سرکار غلامان، مستوفی توپچی‌باشی، مستوفی تفنگچی و تفنگچی آقاسی، مستوفی سرکار آقایان و ... نام برده شده است. در عالم‌آرای نادری نیز از میرزاتقی شیرازی، مستوفی فارس، ذکر رفته است. او مدتی بعد به رتبه مستوفی‌الممالکی ارتقای مقام یافت. محمدکاظم می‌نویسد: نادرشاه پس از تاجگذاری برای اداره امور مالی کشور، چهار نفر مستوفی‌الممالک تعیین و برای ولایات نیز مستوفیانی مشخص کرد و «دخل و خرج ولایات را در کف کفایت نویسندگان و مستوفیان دیوان‌اعلی» قرار داد.
برخلاف دوره صفویه و افشاریه، از منصب مستوفی و وظایف او در عصر زندیه، کمتر یاد شده است. گمان نمی‌رود که در این دوره در وظایف مستوفی که فعالیت‌های مالی بوده، تغییرات عمده‌ای روی داده باشد. منابع دوره قاجاریه به صورت متعدد از مستوفی و وظایف و مراتب آنها و نیز مستوفی‌الممالک یاد کرده‌اند. وظیفه عمده آنان رسیدگی به «حساب جمع و خرج» کشور و انجام امور مالی مرکز و ایالات و از جمله مالیات‌ها، مستمری‌ها و ادارات بود. مستوفی‌ها برای انجام وظایف خود دفاتری در اختیار داشتند که فرامین و احکام مستمری‌ها و مواجب و وصولی‌ها را در آنها ثبت می‌کردند. از جمله این دفاتر، دفتر جزو و جمع، دفتر دستورالعمل، دفتر اوارجه و دفتر محاسبه نام داشتند.
هر یک از مستوفیان در مرکز، عهده‌دار انجام امور مالی یک یا چند ایالت بودند، به عنوان مثال در عهد سلطنت محمدشاه، میرزا موسی مستوفی «حساب گلپایگان و خوانسار» را عهده‌دار بود. این رسم نه‌تنها در دارالخلافه، بلکه در مرکز سایر ایالات بزرگ نیز جاری بود و در مراکز ایالات مستوفیانی حضور داشتند که زیرنظر وزیر ایالت به حساب دخل و خرج سایر مناطق ایالت رسیدگی می‌کردند، از جمله معاصر با نادر میرزا، میرزا سعید در تبریز «استیفای ملک خلخال» را برعهده داشت.
در واقع امور مالی ایالت از جمله وظایف وزیر ایالت بود که با کمک مستوفیان این وظیفه را انجام می‌داده است. به نوشته سرجان مالکم گاه به همراه وزیر فرد دیگری برای انجام امور مالی ایالت از طرف مرکز مامور می‌شده است. این مستوفیان همچون مستوفیان مرکز، تابع مستوفی‌الممالک بودند. ظاهرا میرزامحمدعلی آشتیانی، «مستوفی خاصه» عباس میرزا نایب‌السلطنه، از جمله مستوفیان فوق بوده است. همچنین هنگامی که در سال ۱۲۶۳ هـ . ق ناصرالدین میرزا ولیعهد برای حکمرانی به تبریز رفت، در بین همراهان او برای اداره حکومت آذربایجان، میرزا موسی تفرشی مستوفی «برای جمع و خرج منال دیوانی» نیز حضور داشت.
جدای از مستوفیان فوق، در بعضی ادارات نظامی، مستوفیانی برای انجام امور مالی و محاسباتی واحد ذی‌ربط حضور داشتند. از مهم‌ترین این مناصب، منصب «مستوفی نظام» است و از معروف‌ترین این مستوفیان می‌توان از میرزاتقی‌خان امیرکبیر نام برد. او پیش از آنکه وزیر نظام شود، عهده‌دار منصب مستوفی نظام بود. قورخانه نیز یک یا چند نفر مستوفی داشت. از دیگر مراتب مستوفیان، «مستوفی پای سند» بود. وظیفه او رسیدگی نهایی اسناد قبل از مهر صدراعظم و صحه شاه بود.
به مستوفیان علاوه بر وظایف فوق ماموریت‌های مهم سیاسی یا حتی نظامی نیز واگذار می‌شد. حاجی محمدخان مستوفی دیوان عباس میرزا نایب‌السلطنه از طرف او حکومت مهم قراجه‌داغ را داشت. این منطقه به دلیل همجواری با روسیه و اغتشاشات مرزی دو کشور از اهمیت بسزایی برخوردار بود. همچنین در سال ۱۲۳۸ هـ . ق عباس میرزا نایب‌السلطنه با کسب مجوز از شاه، مستوفی خاص خود یعنی میرزا محمدعلی مستوفی آشتیانی را برای انعقاد عهدنامه ایران و عثمانی به ارزنه‌الروم روانه ساخت.
هنگامی که نجیب افندی برای تحویل عهدنامه فوق به تهران آمد، میرزا ابوالقاسم مستوفی کاشی ماموریت یافت که سفیر عثمانی را بپذیرد و مقدمات اقامت او را فراهم آورد. در سال ۱۲۲۹ هـ.ق نیز وقتی که سرگور اوزلی سفیر دولت انگلستان به همراه میرزا ابوالحسن‌خان به ایران وارد شد، میرزا زکی، مستوفی دیوان اعلی، به میهمانداری سفیر مامور شد. همچنین در سال ۱۲۳۲ هـ . ق میرزا فضل‌الله بن حاجی میرزا نصرالله علیآبادی مستوفی خاصه،میهماندار الکساندر یرملوف سفیر روسیه شد و ماموریت یافت «آنچه ایلچی روس را خرج راه به کار باشد از منال دیوانی معلوم دارد ماخوذ دارند و به کار برند.» و نیز در سال ۱۲۴۷ هـ . ق زمانی که بارون رازن فرمانفرمای گرجستان به منطقه حکمرانی خود وارد شد، از طرف فتحعلی‌شاه، میرزا مهدی مستوفی پسر زکی‌خان نوری مامور شد که به تفلیس رفته و ورود او را تهنیت گوید و از طرف شاه یک قطعه نشان شیر و خورشید الماس به او اهدا کند.
از وظایف مهم که به مستوفیان واگذار می‌شده، وزارت ایالات بوده است. نیاز به تخصص مالی برای انجام امور مالی و اداری ایالات ایجاب می‌کرد، افرادی که برای تصدی این پست در نظر گرفته می‌شدند، به امور مالی و محاسباتی وقوف کامل داشته باشند که از آن جمله می‌توان به میرزا ابوالقاسم مستوفی اصفهان و وزیر امام ویردی میرزا در حکومت قزوین و میرزا فضل‌الله نصیرالملک، مستوفی علیآبادی و وزیر فرهاد میرزا نایب‌الایاله مملکت فارس اشاره کرد. میرزا فضل‌الله در سال ۱۲۶۳ هـ . ق وزیر ناصرالدین میرزای ولیعهد، برای حکمرانی بر آذربایجان شد.
از دیگر ماموریت‌های غیرمالی که به مستوفیان واگذار شده است می‌توان به این موارد اشاره کرد. در سال ۱۲۱۴ هـ . ق میرزا اسدالله مستوفی دیوان اعلی ماموریت یافت که دختر اللهیار خان، حاکم سبزوار را به حرم فتحعلی‌شاه منتقل کند. میرزا فضل‌الله نصیرالملک مستوفی علیآبادی نیز از طرف میرزا ابوالقاسم قائم مقام فرمان یافت که به مازندران رفته و شاهزاده محمد قلی میرزا ملک‌آرا را مطمئن خاطر ساخته و به همراه خود به درگاه بیاورد. همچنین در سال ۱۲۲۷ هـ . ق به او ماموریت داده شد علوفه و آذوقه سپاهیان را که آماده برای حمله به عثمانی بودند، تعیین و تدارک ببیند.
گرچه مستوفیان اهل قلم بوده و ظاهرا تبحری در امور نظامی نداشتند، با این حال در منابع به مواردی برمی‌خوریم که به مستوفیان ماموریت‌های نظامی نیز محول شده است. در جنگ ایران و روس هنگامی که سردار روس به گیلان وارد شد، میرزا یوسف مستوفی با گروهی از سپاهیان برای یاری به میرزا موسی منجم‌باشی و حکمران ایالت گیلان مامور شدند. همچنین میرزا احمد مستوفی کاشانی فرمانده فوج نیکی مسلمان بود. او در سال ۱۲۲۸ هـ . ق در برابر سپاه روس و با گروهی اندک «قانون مردانگی محکم کرد».
خصیصه وراثت در این منصب نیز آشکار است. وزیری از «طایفه مستوفیان کرمان» نام برده است و نیز هنگامی که در سال ۱۲۴۵ هـ . ق میرزا زکی نوری مستوفی بر اثر بیماری وبا درگذشت، فرزند او محمدتقی جانشین او شد و همچنین میرزا بابا مستوفی دیوان اعلی فرزند میرزا محمدکاظم مستوفی بود. منصب مستوفی فقط اختصاص به مردان نداشت. در اداره خزانه اندرون در زمان فتحعلی‌شاه و تحت نظارت خازن‌الدوله همسر پادشاه میرزا مریم از اولاد میرزا صالح تهرانی «مستوفیه» بود که امور مالی خزانه را رتق‌و‌فتق می‌کرد. از افراد دیگری که منصب مستوفی‌گری در اوایل دولت قاجاریه داشته‌اند، می‌توان از میرزا اسمعیل گرگانی، میرزا احمد مازندرانی، میرزا ابراهیم‌خان نوری، میرزا زین‌العابدین کاشانی و میرزا موسی نام برد. رئیس طبقه مستوفیان، مستوفی‌الممالک بود. وی وزیر «استیفای ممالک» یا وزیر دفتر و مسوول امور مالی کل کشور بود.
در عهد صفویه تمامی امور مالی و مالیاتی «ممالک محروسه» تحت نظر مستوفی‌الممالک قرار داشت و تعیین مستوفیان ممالک محروسه با نظر او صورت می‌گرفت. در زمان شاه عباس اول، دفتر مالی املاک خاصه به «مستوفی خاصه» محول شده بود. به عبارتی دیگر سه بخش مالی شامل خالصه، بیوتات و کل کشور ایجاد شده بود با این حال ظاهرا مستوفیان دو بخش اول حداقل در مواردی مجبور به تبعیت از مستوفی‌الممالک بوده‌اند. اضافه بر آن در بسیاری از عملیات مالی مربوط به بخش خالصه و بیوتات نیز، نیاز به تایید و گواهی مستوفی‌الممالک داشته است. مستوفی‌الممالک در دوره صفویه از «امرای عظام» محسوب می‌شد. او در اواخر سلطنت شاه سلطان حسین، حق شرکت در شورای عالی دولتی (امرای جانقی) را داشت.
نادر شاه افشار پس از تاجگذاری، منصب مستوفی‌الممالکی را بین چهار نفر تقسیم کرد و هر یک عهده‌دار امور مالی و مالیاتی یک بخش از کشور شدند: میرزا شفیع تبریزی مستوفی آذربایجان، میرزا باقر خراسانی مستوفی عراق، میرزا علی‌اصغر مستوفی خراسان و میرزا محمدعلی اصفهانی مستوفی فارس. ظاهرا مقارن بازگشت نادر شاه از هندوستان و حمله او به ماوراءالنهر، میرزا تقی شیرازی مستوفی فارس بوده است. در این زمان نادرشاه او را «به رتبه ارجمند مستوفی‌الممالکی» می‌رساند و «حل و عقد و قبض و بسط [امور] ممالک ایران و هندوستان و ترکستان و غیره بلاد محروسه و درگاه» را به او محول می‌کند. ولی این امر چندان طول نمی‌کشد و وی مجددا به منصب سابق خود، یعنی بیگلربیگی فارس و جزایر جنوب می‌رسد. پس از او دیگر نشانی از انتصاب مستوفی‌الممالک جدید نیست. مولف کتاب روزنامه در بیان حوادث ۱۱۵۸ هـ . ق از میرزا شفیع تبریزی مستوفی عراق و فارس نام برده است.
ظاهرا نادرشاه مجددا به شیوه اوایل سلطنت خود بازگشته بود. در منابع نیز از شفیع اشتهاردی اصل، مستوفی آذربایجان نام برده شده که به دلیل آنکه فارس مستوفی نداشته، او وظایف آن منطقه را نیز انجام می‌داده است. با این حال غفاری‌کاشانی از میرزا شفیع تبریزی با عنوان «مستوفی‌الممالک زمان سلطنت نادرشاه» نام می‌برد که حکمران کریمخان زند را در تبریز علیه شورشیان یاری داده است. کریمخان زند به واسطه این خدمت، او را «به رتبه استیفای مملکت آذربایجان سرافراز فرمود». ظاهرا او یکی از مستوفیان چندگانه نادرشاه بوده و اطلاق عنوان مستوفی‌الممالک برای او خالی از اشتباه نیست. کریمخان در سال ۱۱۷۶ هـ . ق «منصب استیفای ممالک محروسه» را به میرزا محمد بروجردی که از مستوفیان دفترخانه بود، واگذار کرد. احتمالا در سال ۱۱۹۵ هـ . ق محمد صادق‌خان عهده‌دار این منصب بوده است. مولف کتاب گلشن مراد از او و «سایر مستوفیان دفترخانه آن جناب» نام برده است.
میرزا محمد زکی علیآبادی مازندرانی «مستوفی‌الممالک» دیوان آغامحمدخان قاجار بود. به نوشته ساروی، او «جوان سلیم‌النفس و فهیمی بود که شاه به او کمال وثوق را داشت.» مالکم می‌نویسد در عهد آغامحمدخان، حاجی ابراهیم‌خان صدراعظم در همه امور مالی مداخله می‌کرد. ظاهرا جوانی مستوفی‌الممالک در این امر بی‌تاثیر نبوده است. تشکیلات اداری ایران در عهد سلطنت فتحعلی شاه توسعه چشمگیر یافته مستوفی‌الممالک مقام دوم کشور و پس از صدراعظم و بالاتر از منشی‌الممالک و وزیر لشگر بود. انتصاب مستوفی‌الممالک همچون مقام‌های صدراعظمی و وزارت، توسط شاه صورت می‌گرفت.
وظایف مستوفی‌الممالک، نظارت بر کار مستوفیان ایالات و ولایات، نظارت بر امور مالی و مالیاتی کشور بود. دو کوتز بوئه مستوفی‌الممالک را «خزانه‌دار کل مملکت» خوانده است. هدایت از اعزام حاجی محمد حسین‌خان اصفهانی امین‌الدوله و مستوفی‌الممالک به عراق و فارس برای «تفریغ محاسبات» آن مناطق یاد کرده است. مولف پیش از این از یک وظیفه میرزا زکی علی آبادی مستوفی‌الممالک نام برده که متصدی مالی برگزاری مراسم جشن حسین‌قلی‌خان، برادرزاده شاه بوده است. ظاهرا علاوه بر وظایف مالی فوق، گاه به صاحبان این مقام ماموریت‌های دیگری نیز محول می‌شده است. در سال ۱۲۴۱ هـ . ق میرزا ابوالقاسم «مستوفی‌الممالک دیوان همایون اعلی» از طرف فتحعلی شاه به میهمانداری کلنل جان مک دانیل مامور شده است.
منبع: نامه انجمن جامعه‌شناسان