نظام مالیاتی ایران در دوره صفوی
از جمله نمونه‌های بارز احاطه دستگاه حکومتی بر سازوکارهای اقتصادی جامعه عصر صفوی، تعیین و وصول انواع مالیات و خراج از قشرهای گوناگون جامعه بود. طبق تعریف، مالیات بر بخشی از دارایی افراد جامعه گفته می‌شد که براساس قانون به‌وسیله کارکنان دستگاه حکومتی از اقشار مختلف جامعه اخذ می‌شد. چنین درآمدهایی به دو شکل جنسی و نقدی و تحت عناوینی چون کشاورزی، صنایع، خدمات، حق راهداری و گمرک گرفته می‌شد.
در عصر صفوی همچون ادوار پیش از آن شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و جغرافیایی نقش مهمی در تعیین میزان مالیات‌ها داشت. هر ایالت براساس ویژگی‌های اقلیمی و جغرافیایی خود علاوه بر اینکه مشمول پرداخت مالیات‌های معمول بود، باید برای برخورداری از برخی مواهب طبیعی مانند رودخانه یا داشتن منابع و معادن و خاک حاصلخیز نوع دیگری از مالیات را نیز بپردازد.
پیچیدگی نظام مالیاتی این دوران توجه جهانگردان، سفرنامه‌نویسان آن عصر را نیز به خود معطوف کرده بود. این سازمان مالی به دو بخش کلی «دیوان ممالک» و «دیوان‌خاصه» تقسیم می‌شد که بخش نخست تحت‌نظر مستوفی‌الممالک (خزانه‌دار‌مملکت) و دیگری به وسیله مستوفی خاصه اداره می‌شد. هر دو دفترخانه ممالک و خاصه باید با صلاحدید و اعمال‌نظر وزیر اعظم انجام می‌پذیرفت.
در مرتبه پایین‌تر از وزیر اعظم، مستوفی‌الممالک قرار داشت که علاوه بر انتصاب مستوفیان ایالت، وظیفه نظارت بر محاسبات مالی‌منشیان، ظابطان و دیگر کارکنان دستگاه مالی حکومت را برعهده داشت. منصب مستوفی خاصه در اواخر عهد صفوی ایجاد شد.
این نهاد مالیاتی با نظارت مستوفی‌الممالک به انجام امور مالی اراضی خاصه (سلطنتی) می‌پرداخت. هرکدام از این دو دفترخانه (ممالک و خاصه) در پایتخت و ایالات دارای شعب و کارکنان و سلسله مراتب شغلی بودند که با اسامی خاص خود مشخص می‌شدند.
در میان مالیات‌دهندگان چهار گروه کشاورزان، اصناف و پیشه‌وران، تجار و بازرگانان و کوچ‌نشینان بیشترین سهم را در پرداخت مالیات داشتند. در این بین کشاورزان با کار کردن در زمین‌های خالصه، دولتی یا ممالک و وقفی بیشترین تعداد را به خود اختصاص می‌دادند.
از اصناف و پیشه‌وران علاوه بر مالیات موسوم به «بنیچه» مالیات دیگری به نام «حوادث» گرفته می‌شد که بیشتر برای تامین مخارج سفر سفیران و نمایندگان حکومتی مصرف می‌شد. در مواردی نیز پیشه‌وران و اصناف در ازای کار مجانی برای حکومت از پرداخت مالیات معاف می‌شدند.
مالیات مربوط به راهداری و عوارض گمرکی نیز از جمله مهم‌ترین منابع درآمدی حکومت بود که بیشتر از طبقه تجار و بازرگانان اخذ می‌شد. قبایل و عشایر نیز در قبال استفاده از مراتع و چراگاه‌ها ملزم به پرداخت مالیات بودند که مهم‌ترین شکل اخذ مالیات از آنان مالیات احشام و نیروی جنگی بود.
منبع: جواد موسوی‌دالینی و دیگران، «کاربرد اصطلاحات مالی در نظام دیوانی عصر صفویه»، تاریخ اسلام و ایران، ۱۳۹۷.