راهگشای تمدن جدید
ایرانیان عصر صفوی در اوایل قرن هفدهم میلادی با ماشین چاپ آشنا شدند ولی به دلایل فرهنگی - اجتماعی شانس استفاده از چاپ را از دست دادند. در دوره‌های افشاریه و زندیه نیز به دلایلی این امکان به‌وجود نیامد تا اینکه آقا زین‌العابدین تبریزی در عهد فتحعلی شاه در تبریز چاپخانه‌ای تاسیس کرد و چندی بعد هم او به فرمان شاه چاپخانه‌ای در تهران برپا ساخت، بعد از آن چاپخانه‌های دیگر یکی پس از دیگری در پایتخت دایر شدند و کار تا امروز توسعه و ادامه یافت.
در این مطلب به اختصار تاریخچه برپایی چاپخانه در تهران را بررسی و بازخوانی می‌کنیم. نخستین چاپخانه یا ماشین چاپ به اصفهان در روزگار صفویه وارد شد. در این عصر دو دستگاه چاپ یکی با حروف فارسی به اصفهان و دیگری با حروف ارمنی به جلفای اصفهان وارد شد.
تاورنیه در سفرنامه‌اش نوشته است: «یک نفر ارمنی (یعقوب جان یا یعقوب ژان) به تاسیس ماشین چاپ در جلفا همت گماشت تا کتاب مقدس را چاپ کند ولی بعد چون دید چاپ اثر سوء در اجتماع دارد آن را شکست. زیرا می‌دید اطفال که از نوشتن مفاد کتاب مقدس آن را می‌آموزند با چاپ از این کار سر باز می‌زنند و دیگر اینکه معاش بسیاری از اشخاص از راه نساخی کتاب است.
آنها با آمدن چاپ مخالفت دارند زیرا بیکار می‌شوند...» مبلغان کرملی (Carmelite منسوب به کوه کرمل در فلسطین) در سال ۱۶۰۷ میلادی وارد ایران شدند. در سال ۱۶۱۸ تادیوس در قزوین به حضور شاه عباس رسید و ماشین چاپی با حروف عربی و فارسی به او تقدیم کرد. شاه علاقه زیادی به آن نشان داد و آرزو کرد که در ایران چاپخانه به‌کار افتد.
تادیوس می‌نویسد:... «شاه مرا مامور تهیه آن کرد. ماشین در سال ۱۶۲۴ از رم فرستاده شد. اما به دلایلی در کار آن تاخیر افتاد و آن ماشین در دسامبر سال ۱۶۲۸ یا ژانویه سال ۱۶۲۹ به اصفهان رسید.»
از عاقبت این دستگاه چاپ بی‌خبریم زیرا در سال ۱۶۳۸ واتیکان پرسیده است؛ «با حروف چاپی که از رم فرستاده شد چه می‌خواهند بکنند، چیزی چاپ شد یا خیر. پاسخ این سوال معلوم نیست... » ویلم فلور، مورخ هلندی می‌نویسد ما می‌دانیم در دوره صفوی ماشین چاپ در ایران وجود داشته ولی هنوز نمی‌دانیم از آن استفاده شده یا خیر.
به گفته آنجلوس ژوزف در سال ۱۶۸۴ کرملی‌ها ماشین چاپی در صومعه خودشان در اصفهان دایر کردند. وی می‌افزاید آن ماشین چاپ کارش با توفیق همراه نبود. خشکی هوا و مخالفت عده‌ای از مردم و... موانع دایر شدن چاپخانه در ایران ذکر شده است. شاردن سیاح مشهور می‌نویسد: «در سنه ۱۰۸۷ قمری قرار شد ماشین چاپی در اصفهان تاسیس کنم و عمله از فرنگ بیاورم تا به ایرانیان فن چاپ را بیاموزد ولی کاری انجام نشد...» با این همه در دایره‌المعارف بریتانیا آمده است که یک ورق بزرگ چاپی به زبان ارمنی در سنه ۱۰۵۰ قمری در جلفای اصفهان چاپ شده است. در سال ۱۸۷۴ میلادی برابر با سال ۱۱۹۹ قمری یک دستگاه مطبعه از بوشهر به ایران وارد شد هرچند پروفسور براون با قید تردید آن را مربوط به سال ۱۱۹۸ می‌داند.
در سال ۱۸۰۶ میلادی برابر با سال ۲۱-۱۲۲۰ قمری در شیراز چاپخانه دایر شد، گو اینکه تقی‌زاده این روایت را ضعیف می‌شمارد. در سال ۱۲۳۳ قمری آقا زین‌العابدین تبریزی ماشین چاپی به تبریز آورد. این نخستین چاپخانه‌ای است که وجودش مسلم است و عباس میرزا از آن حمایت کرد.
بعد از آن هم وقتی میرزاصالح شیرازی پس از اتمام تحصیل از انگلستان بازمی‌گشت یک دستگاه چاپ سربی با خود آورد و در تبریز چاپخانه دایر کرد. میرزا صالح در سفرنامه‌اش می‌نویسد:... «من در شوال سال ۱۲۳۴ عازم ایران هستم...» بعد‌ها چند دستگاه چاپ دیگر به تبریز وارد شد و با گذشت زمان یکی دوتا از ماشین‌های چاپ به تهران رسید و در تهران هم چاپخانه تاسیس شد.
در مجله تربیت و علم و مجله کاوه آمده؛ در سال ۱۲۳۸ عباس میرزا نایب‌السلطنه میرزا جعفر معروف به امیر را برای آموختن فن چاپ به مسکو فرستاد. او در بازگشت ماشین چاپی آورد و به سال ۱۲۴۰ قمری نسخه‌ای از گلستان سعدی را در تبریز به طبع رساند. در مجله یادگار آمده؛ ژنرال سمینو که در روسیه به‌کار چاپ اشتغال داشت به سال ۱۲۴۱ به ایران آمد و دستگاه چاپ خود را همراه آورد.
با گذشت چند سال وقتی آوازه چاپ و انتشار محصول این صنعت در تبریز به گوش فتحعلی شاه رسید او فرمان داد تا آقا زین‌العابدین به تهران بیاید و در پایتخت با منوچهرخان گرجی معتمدالدوله در تکیه منوچهرخانی در شمال غربی محله بازار تهران مبادرت به تاسیس چاپخانه کند. مجله تعلیم و تربیت درباره آن می‌نویسد؛ در این چاپخانه ۸۰۰ هزار کتاب و... چاپ شد، محصول چاپی این چاپخانه کتب دینی و احادیث و اخبار و... بود.
میرباقر تبریزی از زیردستان زین‌العابدین به سال ۱۲۴۱ کتاب مآثر سلطانی عبدالرزاق دنبلی را چاپ کرد و در آن در وصف چاپخانه تکیه منوچهرخانی نوشت:... «در دارالخلافه تهران به یوم اشفاق و الطاف سلطان و اهتمام منوچهرخان مجلدات از کتب حدیث باسمه کرده و تجار و اهل معاملات به اطراف و ولایات می‌برند و خرید و فروش می‌شود...» اولین شماره روزنامه ایران را در تهران میرزاصالح شیرازی در عهد محمدشاه به سال ۱۲۵۳ قمری برابر با ۱۸۳۷ میلادی از کاغذ خانبالیغ (چینی) چاپ و انتشار داد، ولی چاپخانه او چند سال بیش دوام نکرد. برزین روسی که در سال ۱۲۵۸ قمری در تهران بوده در این باره می‌نویسد: «میرزا صالح که فردی محترم و صاحب سبک ایران است، شغلش جمع‌آوری پول برات است و مطبعه سنگی او بیکار افتاده است...»
در سال ۱۲۵۹ آقا عبدالعلی نام اسباب لیتوگرافی یعنی چاپ سنگی را به ایران آورد و نخستین کتاب چاپخانه او کتاب «تاریخ معجم» بود. در دوره ناصری دوشادوش بسیاری از تازه‌های فرنگ چاپخانه‌های سربی و سنگی هم وارد تهران شدند و شروع به‌کار کردند هرچند برخی از آنها عمری کوتاه داشت ولی به هر حال این افت و خیزها سبب عمومیت یافتن صنعت چاپ در ایران شد.
در سال ۱۲۹۰ که ناصرالدین شاه عازم اروپا بود در استانبول یک دستگاه چاپخانه سربی با حروف عربی و فرنگی به قیمت ۵۰۰ لیره عثمانی خرید و به تهران فرستاد. در سال ۱۲۹۶ قمری چاپخانه دیگری در تهران دایر شد و در سال ۱۳۱۴ چاپخانه سربی دیگری در تهران به‌کار افتاد.