یادداشت‌های روزانه جلال آل‌احمد- ۱۱۲

بکوشش: محمدحسین دانایی

بالاخره ساعت چهار از "شوره‌گز" درآمدیم و راه­ افتادیم. "کهورک" چشمۀ آبی بود و پست ژاندارمری و ژاندارم‌ها عین بلوچ‌ها و لابد لباس­شان هم مثل سلاح­‌هاشان سر میخ آویزان بود تا اگر رئیسی یا سرکرده‌ای برسد، بپوشند و رژه ­بروند و عمارتی نیمه‌کاره که لابد خود ژاندارم‌ها می‌ساختند. آبی به صورتمان زدیم و راه ­افتادیم. از شش تا هفت بعدازظهر در تنگ "نصرت‌آباد" بودیم و در آبادی‌اش باز نان و تخم‌مرغ خوردیم، و همه بلوچ بودند و پیرزنکی گدا بود که از مردم در حدود به زور پول می­گرفت که "مو مُتَّلی مزارم" یعنی متولی مزار هستم و ۱۱ زاهدان بودیم و ۱۱/۵ بضرب قرص "تاپال" چشم‌های فقیر بهم ­رفت. تختی دو تومان در یک اطاق سه‌نفره.

و امروز صبح سرِ صبحانه که چای بزرگ و نان­ و پنیر بود و دونفره دو تومان تمام ­شد، سه‌تا پاکستانی هم بودند که به مشهد می‌رفتند. چاق‌سلامتی مختصری و صبحانه که تمام ­شد، راه افتادیم. اول "سینائی" را دیدیم، پیرمردی با ریش ­و پشم صوفیانه و هفت ­تا بچه، و بقول خودش با 27 سال خدمت در ادارۀ آمار و سجل برای مردم دهات نوشتن، هنوز شمال را از جنوب تشخیص نمی­دهد و شیخ طریقه هم هست و صاحب کرامات، البته مدعی بود. و بعد راه ­افتادیم، شهر را دیدیم و خرید مختصری بعنوان سوقاتی. و بعد بلیط ]"بلیط" اضافی حذف ­شد[ برای مشهد گرفتیم نفری 30 تومان. و ظهر خانه "سینائی" خورش بادمجان و گوجه­فرنگی و بعدازظهر خواب در خانقاه و الآن هم در خانقاه این اباطیل را می­نویسم.

بمی ­ها مجموعاً مردمانی بودند کور یا حداقل با چشم ­های نم­نمی، کوتاه، سیاه­ سوخته و با لهجه ­ای در حدود کرمانی و شیرازی، ظریفتر از اولی و نکره­تر از دومی. و اما زاهدانی­ها یا بلوچند با شالمه ­ای بسر و شلواری بقول برادرم مثل شیردان گوسفند از وسط پاچه ­ها آویزان و روسری بسر انداخته از دو طرف مانع تابش آفتاب و باز هم پر از کور و چشم نم­نمی. اما گاهی درین شهر آدم خیال ­می­کند توی خیابان "چراغ­برق"^[1] است. هندی ­پِندی­ ها که البته پاکستانی شده­اند، با سفارتشان و آخرین حد قطارشان که دیدیم و بدست خودشان درین مُلک اداره ­می­ شود، با اطاقی مجزا برای مخدرات و ازین اباطیل و درهای هر کوپه از دو طرف و مجزا از هم و همه تخته­ای و زیره و بادام حمل ­می­ کردند از زاهدان بجائی باسم قطّه! (که باید "کویته" باشد در پاکستان) بارنامۀ لاک­ و مهرشده را روی دیوارۀ اطاق­ هایش دیدیم و فقط دوتا چراغ لَنتَر^[2]مانند بلند از پایه­ هاشان آویزان بودند که باید شب نور جالبی داشته ­باشند و تمام شهر مستعمرۀ یزدی­ ها و کرمانی­ ها. شهری تازه­ ساز و پَست و درگودی ­افتاده میان کوه های سیاه اطراف با مقاطع کوچه­ ها و خیابان­ های قائمه و همه جا گِلی و فقط یک عمارت بزرگ آجری دیدیم در دست ساختمان، لابد مال وزارت راه، چون ماشین­ های آن آجر خالی ­می­کردند و خودشان معتقدند که علت اسم­گذاری این شهر به "زاهدان" همین شالمه­ های سفید است که شاید بنظر زاهدهائی می ­رسند. و هفتاد سال است که شهر بنیاد شده. منبع آب لوله ­کشی ­اش را دیدیم که فقط منبع آب است مثل بم، منتها]"ی" اضافه حذف ­شد[ در سر تپه­ای و در یک انبار سیمانی و آب برای پادگان فقط تصفیه­ می­شد و جناب "سینائی" معتقد بود که آب زاهدان گچ و کافور دارد، و فلان دکتر فرنگی گفته اگر یک قاطر آنرا بخورد، فقط چهار سال دوام­ می­آورد، غافل ازینکه قاطر اصلاً عقیم است و کافور کاری با او ندارد و خود او هم که دهسال درین شهر بود، هفت­تا بچه داشت!

از بالای تپۀ منبع آب، سلاخ­خانه­ را هم شناختیم، از کثرت گوسفندها اطرافش گُله­ گُله! و خیلی فراوان. لابد باید قصابی ­های مرتبی داشته ­باشد. از حتی کرمان ثروتمندتر و اجناس پاکستانی از پارچه و کفش در مغازه­ ها فراوان، بعلت قطار، و چای لیپتون 5/14 تومان که جا نداشتم، وگرنه می­خریدم و از نوعی که نمی­ شناختم و اطمینان ­نکردم.

هرچه "حمزه" در بم از سرِ یک استوار زیاد بود، این پیرمرد از سرِ سنش کم است و با این حال، شیخ است و او نبود. و مردکه­ای که در بم شیخ بود، یک نره­خر آخوند بود که دعای کمیل را آن شب جمعه بخوردمان داد.

دیگر اینکه گُلبَنگ­بستن در اصطلاح فرقۀ "خاکسار"^[3]، یعنی دو دست را بصورت "لا" روی سینه­ گذاشتن و انگشت ­های سبابۀ هر دست[4] را به گوش طرف مقابل گذاشتن که یعنی وجود من در مقابل تو "لا" است و حلقه­ بگوش است. و می­گفت- سینائی- که آدابی دارند خیلی سخت­تر از آداب نظامی و یک درویش "خاکسار" هم با ما همسفر بود که عصای مسلح در دست داشت، یعنی تکۀ آهنی باسم نمی ­دانم چی در داخل چوب عصا!

دیگر اینکه "بیلش گِلی ور نمی­دارد" در کرمان، یعنی "لوله ­هنگش چندان آبی نمی­ گیرد" و "چوریدن" (Cowridan) ایضاً بهمان لهجه، یعنی "سرکیسه ­کردن یا مکیدن" و در اصل حرکت مخصوص لب موش را و دندانش را در موقع خوردن قند می­گویند. به "کلک" هم می­ گویند "توتی" (Tuti) گویا در زابل، و خودشان مجلس­دار فرقه را "دوده­دار" (Dude dār) می­گویند.

و جالب این است که هم در بم و هم درین­جا، بمحض اینکه ما وارد شدیم، دست باصلاحات و بنّائی ­آلات گذاشته ­اند. در بم که آنطور شد و خود ما مجبور شدیم پُرش ­کنیم و درینجا هم عصر دو نفر در زدند: یک نظامی و یک سویل که آب حوض را بکشند و ترتیباتی ازین قبیل بدهند، البته از اخوان. اینهم نمایش محیرالعقول اینها. دیگر بس است. جناب شیخ فرقه آمده و جلوی روی او نمی­ شود نوشت.

چهارشنبه 13 فروردین-  4 ربع­کم بعدازظهر-  مشهد

ساعت هفت امروز صبح، درست پس از 36 ساعت راهروی و بیابان­دوی، از زاهدان به مشهد رسیدیم و بچه عذابی! فقط یک قلم 20 بار بازرسی شدیم! بماند تا یادداشت ­های قبلی­ام را تکمیل­ کنم.

در زاهدان و اطراف آن، بلوچ ­ها که بیشتر از این سه طایفه ­اند، زندگی ­می ­کنند: "شه­بخش" (20 فرقه و قبیله و معلوم ­است که گرچه شاه درین ملک انحصار است، اما شاه­بخشی به دهات و ایلات هم رسیده). "ناروئی" ایضاً در حدود 20 قوم و قبیله و "ریگی" که در تهران هم اسم شریفشان را از راه خان­ها و کله­ گنده­ هاشان شنیده ­بودم. اما در خود یا سایر نقاط بلوچستان "باهری"­ها هستند که در ایرانشهر و آن پائین­ ها بسر می ­برند و این سه طایفه که ذکر شد، بقول (نثرم احمقانه و روزنامه­ ای شده ­است!) "سینائی" مهمترین قبائل بلوچند.

بهرصورت، این شهر 70ساله را که دیدیم، شهر نسبةً مرتبی بود و متمدن، حتی یک گُل­ سازی داشت، گُل ­های مصنوعی قشنگ. در حقیقت، یک قابساری و آینه­ کاری بود که گل ­های مصنوعی هم می­ فروخت. شاید هم گل­ های ساخت پاکستان بود که دقت­ نکردم، ولی بهرصورت، لابد خریدار داشت. زرگری هم داشت، دو- سه ­تائی دیدیم و دو- سه ­تائی هم کتابفروشی.