کلیسای وانک و مدارای دینی در ایران
اهمیت تاجران ارمنی را می‌توان در فرمان پادشاهان درخصوص آنها در موزه کلیسای وانک دید: «از تجار ارمنی حقوق گمرکی اضافه مطالبه نشود.» (فرمان نادر شاه افشار در سال ۱۱۵۴ه. ق)، «به اختلافات بازرگانان ارمنی بدون واسط وکلا رسیدگی شود.» (فرمان شاه‌سلطان حسین در سال ۱۱۱۹ ه. ق) «خواجه» که با نام برخی از ثروتمندان و تاجران ارمنی چون خواجه نظر، خواجه پطروس و... همراه شده در اصل واژه‌ای فارسی است که در ادبیات و متون ارمنی راه یافته و با دادن سمت کلانتر آنها را به عرصه سیاست هم وارد کرده است. در عصر صفوی کلانتر یکی از بالاترین مقامات سیاسی بود که چند تن از تجار ارامنه این نام را گرفتند و شاه‌عباس بزرگ از آنها در مناسبات سیاسی و اقتصادی خود با کشورهای اروپایی استفاده می‌کرد؛ زیرا این تاجران در سفرها صرفه‌جویی می‌کردند و با اروپاییان هم‌کیش بودند و برخی زبان‌های اروپایی را به نیکی می‌دانستند. هیات‌ها و سفیران هم وقتی به ایران می‌آمدند در منزل تاجران ارمنی با ظروف و وسایل گران‌قیمت پذیرایی می‌شدند.به شهادت مورخان اروپایی ایران عهد صفوی با وجود برخی سیاست‌های ویژه دینی و مذهبی که ریشه در کشورداری داشت، سیاست بسیار متساهلانه‌ای در امور دینی در مقایسه با تمامی کشورهای اروپایی وحتی عثمانی داشت.
منبع: بخشی از یادداشت دکتر افشین جعفرزاده منتشر شده در ممالک محروسه.