عنوان درست کتاب ابوریحان
الجماهر فی الجواهر عنوان کتابی از ابوریحان محمد بن‌احمد بیرونی است و موضوع آن فلسفه اقتصاد و اجتماع و بیان مصداق‌های ثروت و معرفی کانی‌های ارزشمند موجود در خزانه سلطان ابوالفتح مودود، فرزند مسعود بن محمود غزنوی، اعم از گوهرهای گرانبهای نفیس (که تعبیر خود ابوریحان است) یا فلزهای به‌کار گرفته شده در قیمت‌گذاری کالاهاست. نام کتاب الجماهر فی الجواهر است- نه کمتر و نه بیشتر-زیرا در عنوان کهن‌ترین و درشت‌ترین دست‌نوشته موجود در توپکاپی‌سرا و نیز در کتاب میزان‌الحکمه تالیف عبدالرحمان خازنی، متوفی ۵۵۰ که کهن‌ترین ماخذی است که از الجماهر مطلبی نقل کرده و در گزینشی که مولفی ناشناس از الجماهر فی الجواهر به عمل آورده و تاریخ فراغت از کتابت نسخه موجود آن به‌دست محمد بن‌قطب طیب، روز پنج‌شنبه ۱۲ محرم ۸۳۴ است، عنوان کتاب جماهر فی الجواهر ثبت شده است. همچنین حاجی خلیفه از این کتاب با همین عنوان نام برده است. به این دلایل واژه «معرفه» در عنوان چاپ حیدرآباد به کوشش فیریدس کورنکو در سال ۱۳۳۵ هـ.ق، از افزوده‌های غلط نسخه‌نویسان است.
از الجماهر فی الجواهر نسخه‌های متعددی وجود دارد، از جمله: نسخه اسکوریان پاریس، نسخه کتابخانه راشد افندی ترکیه، نسخه کتابخانه توپکاپی سرای یا احمد ثالث ترکیه، نسخه قاهره کتابخانه تیمورپاشا، نسخه بادلیان در دانشگاه آکسفورد انگلستان، نسخه برلین و نسخه دانشگاه هاروارد. برخی از این نسخه‌های خطی مورد پژوهش قرار گرفته و چاپ شده‌اند، از جمله سه نسخه اسکوریال، راشد افندی و توپکاپی را خاورشناس آلمانی- کورنکو- تصحیح کرده و در دایره‌المعارف عثمانیه به چاپ رسانده است. چاپ دیگری نیز از الجماهر فی الجواهر در مسکو در ۱۹۶۳ میلادی به تصحیح و ترجمه م. بیلونسکی به زبان روسی و همراه تعلیق‌های زمین‌شناس خبره، لیملین صورت گرفته که به نظر می‌رسد از روی چاپ کورنکو بوده و نه از روی نسخه‌های خطی دیگر. همچنین با اساس قرار دادن نسخه توپکاپی تصحیحی دقیق به‌وسیله استاد یوسف الهادی از الجماهر فی الجواهر صورت گرفته که در تهران از سوی مرکز نشر میراث مکتوب در ۱۳۷۴ شمسی به چاپ رسیده است. حسن ویژه‌ای که کتاب اخیر دارد، این است که در تصحیح کتاب، مصحح محترم از «نخب‌‌الجماهر فی الجواهر» نیز کمک گرفته و به‌ویژه فصل «الرصاص» (سرب) را که از همه نسخه‌های خطی افتاده، از روی آن کتاب تکمیل کرده‌اند.
- مطلبی به نقل از دکتر غلامرضا جمشیدنژاد اول، منبع: میراث مکتوب