سد شگفت‌انگیز
در «تاریخ کرمان» اشاره‌ای به تعمیر بند کریت شده است: «ملک قاورد پس از رفتن برادر (آلب ارسلان) سفری به بلوچستان و جیرفت نمود، براین بلاد امیر و نواب معین نمود و بند طبس را تعمیر کرد و ...» اگرچنین باشد بندکریت در اواسط قرن پنجم قمری تعمیر شده است و این می‌رساند که زمان ایجاد این سد پیش از قرن پنجم بوده یعنی عمر سد بیش از ۱۰۰۰ سال است. به‌طور کلی با توجه به تنوع مصالح به‌کار رفته و ساختار کلی بنا که در مرحله تعمیر روی آن انجام گرفته، می‌توان استنباط کرد که بند کریت متعلق به چند دوره زمانی مختلف است. از طرفی پروفسور هانری گویلو که ۳۰ سال روی قنات‌های ایران تحقیق کرده ساخت این سد را به دوران مغول نسبت داده است. دکتر یعقوب دانش‌دوست هم در مورد قدمت سد می‌گوید: «سد کریت بسیار قدیمی است و عده‌ای می‌گویند در دوران پیش از اسلام و توسط زرتشتی‌ها ساخته شده است. من در این خصوص تحقیقاتی داشته‌ام که در کتابم منتشرشده. مطالعه بقایای به جای مانده از نوع ساخت و نحوه معماری نشان می‌دهد که این سد متعلق به۷۰۰ سال پیش است.»
سنگ نگاره‌های طبس در سد مخزنی کریت مربوط به دوران ساسانی
تابلو سد بتونی کریت (کوریت) در جلوی سد ساخته شده که در شکاف صعب‌العبور آن نقوش کمرنگ بز کوهی قابل مشاهده است. در عمق دره و حفره سد سه نقش بزکوهی که رنگ آنها بسیار کمرنگ شده است در ارتفاع حدود سه متری از سطح گذر آب دره نمایان است. نقش بزکوهی در ماقبل تاریخ و دوره‌های تاریخی، نمادی از فرشته درخواست آب، زایندگی و فراوانی نعمت بوده است، به همین خاطر آنها را حک کرده‌اند تا این فرشته‌ها کمک کنند این آب همیشه جاری باشد و هیچ وقت کم نشود، چراکه آب مایه زایش، برکت و فراوانی نعمت است.
سد ضدزلزله
دکتر یعقوب دانش‌دوست که دارای دکترای معماری و شهرسازی است و تجربیات فراوانی در مرمت بناهای تاریخی دارد، یکی از افرادی است که تحقیقاتش درباره این سد را درقالب یک کتاب منتشر کرده است؛ او می‌گوید: «روش سدسازی به شکل قوسی، روشی قدیمی در ایران است. سد کریت با وجود گذشت سال‌ها هنوز هم شکل قوسی خودش را حفظ کرده و در عکس‌های هوایی گرفته شده هم، این موضوع به خوبی قابل مشاهده است. البته سدهایی با فرم قوسی‌شکل، مقاومت بسیار بالایی دارند و در مقابل فشارهای ناگهانی مثل زلزله، ریزش کوه و حوادث طبیعی مقاومت خوبی از خود نشان می‌دهند.» زمین‌لرزه، واکنش طبیعی زمین در مقابل انرژی زیادی است که طی سال‌ها در آن انباشته شده؛ یعنی زمین با ایجاد لرزش، در ریشترهای مختلف، انرژی‌اش را تخلیه می‌کند. مردم کشورهایی که روی نوار زلزله‌خیز کره‌زمین زندگی می‌کنند، خاطره خوشی ازاین لرزش‌ها ندارند. اینها را گفتیم تا از مقاومت سد کریت در برابر یک زلزله قدرتمند بگوییم که سال‌ها پیش اتفاق افتاده و این سد از آن جان سالم به در برده است.
دکتر ناظمی، محقق و زمین‌شناس دراین باره می‌گوید: «۲۵ شهریور ماه سال ۱۳۵۷، زمین‌لرزه‌ای با قدرت ۴/ ۷ریشتر طبس را لرزاند. این سد با وجود اینکه در معرض یک زلزله شدید قرار گرفت، اما نه تنها تخریب نشد که حتی ترک هم برنداشت.» اما قبل از اینکه در مورد نوع ساخت و مصالح به‌کار رفته در بدنه این سد ضد زلزله صحبت کنیم، بهتر است اطلاعاتی در مورد شکل ظاهری سد کریت داشته باشید. ارتفاع قسمت بیرونی بند از کف رودخانه ۵۲ متر و عمق حوضچه آبگیر ۲۰ متر و طول آن در قسمت تاج ۵۲ متر است. این سد در چهار مرحله احداث شده و ضخامت تاج آن تنها ۱/ ۲ متر است. سد کریت فاقد سرریز بوده و برآورد می‌شود که بیش از هزار روگذری سیلاب را تجربه کرده است. در بدنه بند دریچه و مجرایی بر انتقال آب به پشت بند وجود داشته و سوراخ‌های متعددی در ارتفاع بند وجود دارد که اندازه‌های دقیق و متناسبی دارد. این سوراخ‌ها به نام قفل خوانده می‌شود. حدود ۱۵۰ سال قبل ۴ متر به ارتفاع بند افزوده شد. این افزایش باعث جلوگیری از متروکه شدن این بند شده بود. یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد بند قدیم که هنر سدسازی ایرانیان را آشکار می‌کند، قوسی بودن بند است. بندهای قوسی مقاومت بیشتری در مقابل فشارهای ناگهانی، زلزله و حوادث طبیعی دارند.
دکتر ناظمی در این باره می‌گوید: «ارتفاع قسمت بیرونی سد از کف رودخانه،۵۲ متر و عمق حوضچه آبگیر۲۰ متر و طول آن در قسمت تاج۵۲ متر و ضخامت تاج هم ۲/ ۱ متر است. نکته جالب اینجا است که سد کریت محل مخصوصی برای خروج آب اضافی بعد از پرشدنش ندارد، برای همین آب‌های اضافی ناشی از سیلاب‌ها، بعد از پر شدن سد، از روی بدنه سد بیرون می‌ریخته و این موضوع نشان می‌دهد که بدنه سد بسیار محکم ساخته شده که با وجود گذر سیلاب‌های زیاد از روی آن خراب نشده است. مصالحی که در ساخت بدنه سد به‌کار رفته، جالب است. ناظمی درباره این مصالح می‌گوید: «مصالحی که درساخت سد به‌کار رفته ساروج و سفیده تخم مرغ بوده است.
تخم مرغ آن زمان ماده بسیار ارزشمندی بوده، اما چون می‌خواستند سد مقاوم باشد، از چسبندگی تخم مرغ در بدنه سد استفاده کرده‌اند. ماده اصلی به‌کار رفته در بدنه سد هم ملات آهک و شن و خاک است که مقاومت زیادی در برابر انحلال و تخریب دارد.» سازندگان علاوه بر استفاده از ساروج و ملات، در زمان‌های دیگر هم که سد به تعمیر احتیاج داشته، از آجر و سنگ استفاده کرده‌اند. معماران این سد۷۰۰ سال پیش، برای ساخت آن، یک دره تنگ و باریک و برای جمع شدن آب هم یک دشت نسبتا صاف را در نظر گرفته بودند. این سد در دو مرحله کامل شده است.
سدهای به صرفه
سدها انواع مختلفی از نظر شکل و نوع معماری دارند. سدها سه نوع هستند. تک‌قوسی، دوقوسی و سه‌قوسی. یکسری از سدها هم سدهای معمولی هستند که به دو دسته خاکی و بتونی تقسیم می‌شوند. در سدهای معمولی باید بدنه سد را مقاوم و با ضخامت زیاد بسازیم تا با وزن خودش جلوی فشار آب را بگیرد. این سدها مصالح ساختمانی زیادی مصرف می‌کنند. اما در سدهایی که به شکل قوس هستند، چون محل قوس به درون سد است، انرژی و نیروی زیاد فشارآب را خود سد تحمل نمی‌کند و آن را به دیواره‌های کوه منتقل می‌کند. سدهای قوسی باید در دره باریکی ساخته شوند و دیواره‌هایشان هم باید آن قدر مقاوم باشند که فشار زیاد آب را تحمل کنند. اینها را دکتر ناظمی می‌گوید و ادامه می‌دهد: سدهای قوسی به‌خاطر اینکه از مصالح کمی در ساخت آنها استفاده می‌شود، خیلی به صرفه‌تر هستند. به‌خصوص اینکه سد کریت در یک منطقه صعب‌العبور واقع شده و حمل‌ونقل مصالح در این مسیر خیلی سخت بوده و بنابراین بهترین راه این بوده که سازندگانش بتوانند با مصالح کم این بنا را برپا کنند. سد امیرکبیر هم یکی از سدهایی است که به شکل قوسی ساخته شده؛ البته سدهای قوسی معایبی هم دارند. مثلا شرایط زمینی و محیطی خاص برای ساخت آنها باید وجود داشته باشد مانند سد کریت که در دره تنگ قرار دارد.
سدهای قوسی مثل سد کریت مزایا و معایب مختلفی دارند اما نکته دیگری که در مورد سد کریت وجود دارد این است که آب این سد در زمان‌های کم‌آبی و خشکسالی هم نسبتا خوب است. سازندگان این سد خلاقیت و ابتکار منحصر به فردی را در ساخت آن از خود نشان داده‌اند؛ مثلا در دریاچه سد یک چاه حفر کرده‌اند که به برج آبگیری معروف است. دکتر ناظمی دراین باره می‌گوید: «یک برج آبگیری به شکل یک چاه متصل به سد، در وسط دریاچه ساخته شده که به‌خاطر افزایش فشار آب در قسمت‌های عمیق دریاچه، از بالا به پایین ضخامت و قطرش زیاد می‌شود.
در داخل چاه موجود در برج آبگیری، سوراخ‌هایی وجود دارد که به درون دریاچه منتهی می‌شود. محلی‌ها به این سوراخ‌ها قفل می‌گویند. قطراین سوراخ یا قفل‌ها بین ۱۰تا۲۰ سانتیمتر است. این قفل‌ها به شکل دایره هستند و داخل آن چوب یا پارچه می‌گذاشتند و با پتک به آن می‌زدند تا محکم شود و آب بند بیاید. البته این سوراخ‌ها در فواصل و ارتفاع‌های مختلف و بسیار منظمی از هم ساخته شده‌اند.» در دوران گذشته، مردمی که از آب سد کریت استفاده می‌کردند در مواقع خشکسالی به سراغ آب ذخیره شده در چاه می‌رفتند. در زمان‌های کم‌آبی قنات‌ها و آب‌های زیرزمینی و با توجه به کاهش آب سد یا دریاچه در زمان‌های مختلف، یک کارگر ماهر که خیلی هم شجاع بوده، وارد این چاه می‌شده و چوب یا پارچه‌ای را که سوراخ راگرفته بوده برمی‌داشت. به این ترتیب تراز پایین‌تری از آب سد تخلیه می‌شده و به این شکل آب از زیر سد عبور می‌کرده و به مصرف مردم روستای کریت می‌رسید. در فصول آبگیری که نزولات جوی مثل باران زیاد بوده، همه سوراخ‌های باز شده را دوباره می‌بستند و سد دوباره پر از آب می‌شد.
درحال حاضر دیگر از سد کریت برای ذخیره آب استفاده نمی‌شود، چون عمر مفید سد تمام شده و به گفته دکتر ناظمی، به جز پنج، شش متر از داخل سد که قابل استفاده است، داخل آن پر از رسوب شده و عدم لایروبی در طول زمان، مانع از آبگیری مجدد آن می‌شود. البته درحال حاضر از این سد به‌صورت ویژه نگهداری نمی‌شود چون چند وقتی است که بالاتر از این سد، یک سد بتونی و وزنی به شکل قوسی ساخته شده است. «همین که سد جدیدی برای آبگیری ساخته‌اند و آب به سد تاریخی کریت فشار نمی‌آورد، باعث می‌شود احتمال تخریب آن از بین برود.»
- منبع: «طبس شهری که بود» نوشته دکتر یعقوب دانش‌دوست