ایجاد زمینه مناسب داخلی برای نخبگان

لسان‌الحکما: از ملاحظه این لایحه بنده می‌خواهم اظهار بشاشت و خوشحالى نمایم، زیرا در این لایحه از اساس مشروطیت اظهار داشته است، چون اساس مشروطیت در این مملکت از فرط ظلم و استبداد فراهم آمد، مردم همین قدر ملتفت شده‌اند که نباید زیر بار ظلم و جور رفت، اما به جهت استحکام این اساس بعضى مقدمات باید فراهم آورد مثل سایر دول که در این اواخر ملتفت شدند و از اهالى آن مملکت به سایر دول به جهت تحصیل علم سیاسى و غیره فرستادند.

پس به جهت ما هم لازم است، چنانچه مى‌بینیم وزرای ما در یک عده محصورند. مخصوصا عده از شاهزادگان و سایرین را براى تحصیل علم سیاسى و غیره به خارجه بفرستیم. مخصوصا به جهت اداره وزارت جنگ چطور که دولت ژاپن همین کار را کرده و اشخاص صحیح به ممالک متمدنه فرستاده و تحصیلات خودشان را تکمیل کرده و ادارات خود را به واسطه آنها مرتب و منظم نمود.

سیدالحکما: هر لایحه که وارد این مجلس می‌شود یا باید گفت صحیح است، یا صحیح نیست. اگر صحیح نیست باید او را رد کرد و اگر صحیح است باید اولا با هیات وزرا و با هیاتى از وکلا در آن خصوص مذاکره شده، پس از تصحیح و تنقیح آن وقت در این مجلس مطرح مذاکره شود.

حاج امین‌الضرب: الان مذاکره همین است، مى‌بینید بعضی‌ها این لایحه را قبول کرده و مى‌پسندند و بعضی‌ها قبول نکرده رد می‌نمایند. پس باید اغلب آرا معلوم شود، تا آنکه به یک کمیسیونى رجوع شود.

وکیل‌الرعایا: بدیهى است که نجات هر مملکت به واسطه علم است و در اینکه مملکت ما امروزه محتاج به مردمان عالم و درستکار هست حرفى نیست، اما ببینیم تمام با این عقیده ما همراه هستند یا نه! اگر ما میلیاردها به جهت این اشخاص که باید به خارجه براى تحصیل روانه کنیم، خرج نماییم. منتها یکى دو نفرى مثل جناب ناصرالملک با علم و درست کار تربیت بشوند، آیا او چه شد و چرا از این مملکت مهاجرت کرد معلوم می‌شود هنوز آب و هواى مملکت ما اشخاص عالم و درستکار را نمی‌پذیرد، و الا چرا باید ناصرالملک هجرت نماید و ما این اشخاص را که براى تحصیل باید روانه کنیم، مثل آن است که فتواى خون آنها را داده‌ایم، پس ما باید اشخاص عالمى که مثل ناصرالملک از سابق داریم، نگاهدارى نماییم و بعد اشخاص دیگر را براى تعلیم به خارجه بفرستیم.

آقاى حاج امام جمعه: بنده گمانم این است که کمتر لایحه به این خوبى تاکنون در این مجلس خوانده شده باشد، ولى بزرگ‌ترین عیبى که در کار هست و کارها پیش نمی‌رود، این است که اداره نداریم یا وزارتخانه که حکم کارخانه را دارد و چرخ‌هاى او به راه باشد نداریم و بدبختانه مى‌بینیم، وزارتخانه‌هاى ما قوه‌اش منحصر است به همان شخص وزیر و این به جهت این است که اشخاص عالم نداریم و اداره نداریم. فقط می‌توانیم بگوییم گمرک صورت اداره دارد و این هم به واسطه وجود همین بلژیکى‌ها است. چنانچه تا وقتى که گمرک به دست یک ایرانى بود همه روزه اسباب شکایت بود و حال آنکه آن اوقات گمرک خیلى کمتر کار می‌کرد به هرحال کار و مملکت منظم نمی‌شود، مگر با بودن اداره و اشخاص عالم و هر کس این لایحه را نوشته، صحیح است.

اولا چند نفر را به عنوان مستشارى از خارج می‌آوریم که ادارات ما را منظم نمایند و براى بعدها به همین ترتیب که در لایحه نوشته است چند نفر اشخاص بیست و پنج ساله که قدرى هم تحصیلکرده باشند به خارجه فرستاده شود. براى تحصیل و گمانم این است که براى مخارج آنها عموم ملت همراهى و معاونت بنمایند.

حاج سیدنصرالله: حالا این لایحه به مجلس آمده است اگر ملاحظاتى لازم است، بشود که باید به کمیسیون رجوع شود یا به وزارت علوم.

آقا میرزا محمود: این ترتیب صحیح است همان‌طور که جناب امام جمعه گفتند و در لایحه نوشته شده است عقیده بنده هم همان است، ولى خوب است این لایحه به وزارت علوم فرستاده شود.

دکتر ولى‌الله خان: باید به راى گرفته شود. بعد شروع در مذاکره شود به جهت اینکه صورت مجلس مثل قانون است و حال اگر باید این لایحه مطرح شود، باید برگردد به کمیسیون بعد بیاید در مجلس آن وقت مطرح شود.

اسدالله میرزا: بنده این اعتراض آقا را رد می‌کنم تقدیم لایحه به مجلس چند قسم است: یکى اینکه اگر وکلا لایحه به مجلس می‌خواهند بدهند همان‌طور است که گفتند، باید پانزده نفر امضا نمایند و یک قسم هم این است که لایحه به هیات رئیسه نوشته و هیات رئیسه تصویب می‌نمایند که در مجلس خوانده شود.

آن وقت هر طور مجلس تصویب نمود، رفتار شود و این لایحه از شق ثانى است که هیات رئیسه تصویب کرده قرائت شود چنانچه نایب رئیس گفتند و حالا هم گفت‌وگو این است که مطلب آن قبول مجلس شده و رجوع به کمیسیون بشود یا نه، پس حالا خوب است به کمیسیون معارف رجوع شود، تا آنجا تنقیح نمایند.

حاجى امین‌الضرب: صحیح است این لایحه از اعتراض دکتر ولى‌الله خان خالى است.

مخبرالملک: این مطلب که لایحه شده و به مجلس آمده همیشه صحبت می‌کردم که از خارجه آدم بیاوریم و از اینجا براى تحصیل به خارجه آدم بفرستیم، ولى حرف در این بود که پول نداریم حالا که این لایحه به مجلس آمده خوب است فرستاده شود به هیات وزرا که اگر صلاح دانستند، اقدام شود.

آقا میرزا طاهر: این لایحه را نصرت‌السلطان نوشته براى وزیر امور خارجه فرستاده و او به همین مضمون تصویب کرده و فرستاده است.