رشد ریاضی و حکمت در میان ایرانیان
در آغاز دوره بنی‌عباس همین که منصور دوانیقی متوجه منجمان شد و خواست از وجودشان در دستگاه خود استفاده کند، به ایرانیان توجه کرد و در شمار بزرگانی که از این پس به درگاه خلافت روی آوردند، ماشاءالله‌بن اثری از حوزه علمی مرو و نوبخت از اهواز و ابراهیم‌بن حبیب‌الفزاری مترجم کتاب سید هانتا (السند هندالکبیر) و اولین سازنده اسطرلاب در تمدن اسلامی بوده‌اند.
این ریاضیدانان و کسانی که بعد از آنان شروع به کار کردند، اهمیتشان بیشتر در آن است که فقط مانند یونانیان به جنبه نظری علم ریاضی نگاه نکرده‌اند، بلکه جنبه عملی آن را هم مورد عنایت قرار دادهاند. علاوه بر این، ریاضیدانان ایرانی در دوره اسلامی به منابع مختلفی در این علم دسترسی یافتند که از زبان‌های یونانی و پهلوی و سُریانی و هندی به وسیله مترجمان معروف قرن‌های دوم و سوم و چهارم به دست آنان رسیده بود و همین امر سبب آن شد که کارهایشان در ریاضیات همواره کامل‌تر و بهتر از یونانیان و همه طبقاتی باشد که پیش از آنان در حوزه‌های مختلف علمی به این کار سرگرم بودند.
بسیاری از ریاضیدانان ایرانی در دوره اسلامی راه‌هایی در حل مشکلات نجومی و ریاضی به دست آورده یا پیشرفت‌هایی در شعب مختلف این دو علم کرده یا مسائل کاملا جدید و راه‌های تازه در آنها نشان دادهاند که پیش از آنان سابقه نداشت. از میان کسانی که در این علوم ابتکارات بزرگ دارند یا خدمات شگرف و به تمام معنی جدید انجام دادهاند، دانشمندانی مانند ابومعشر بلخی و محمدبن موسی خوارزمی و ابوریحان بیرونی و خیام نیشابوری و خواجه‌نصیرالدین طوسی و غیاث‌الدین جمشید کاشانی را باید نام برد.
نخستین ریاضیدانان ایرانی که در بغداد به خدمت پرداخته بودند، هم به کار ترجمه و نقل کتاب‌های مهم، ریاضی به زبان عربی اشتغال داشتند و هم عملا وظیفه منجمی و محاسبی را در دستگاه خلافت ایفا می‌کردند. از میان قدمای آنان یکی احمدبن عبدالله الحاسب المروزی (متوفای ۲۲۰ ق) است که از آثارش کتاب «الابعاد و الاجرام» و «کتاب الزیج» در دست است.
بعد از او نوبت به ابوعبدالله محمدبن موسی الخوارزمی معاصر مامون عباسی می‌رسد که وفات او را در حدود ۲۳۲ ق نوشته‌اند. وی از بزرگ‌ترین علمای ریاضیدان دنیای قدیم و کسی است که اثر او در تمدن اسلامی و مراکز علمی اروپا از قرن دوازدهم میلادی به بعد آشکار است. مؤلفان لاتینی زبان او را آلخوریسموس۱ (= الخوارزمی) نامیده‌اند و کتاب حساب او که اصل عربی‌اش از میان رفته، ولی ترجمه لاتینی آن که در قرن دوازدهم میلادی صورت گرفته در دست است، اثر بسیار در شناسانیدن حساب هندی به دنیای مسیحیت داشته است. وی در تکمیل علم جبر و مقابله سهم بزرگی در میان علمای عالم دارد.
کتاب «المختصر» فی حساب الجبر و المقابله از آثار او به وسیله ژراردوس کرموننسیس۲ به لاتینی ترجمه شد و بعدها به انگلیسی نیز نقل و چاپ‌هایی از آن شد. خوارزمی راه حل معادلات درجه اول و دوم و دستور در باب چهار عمل اصلی و جذر و اربعه متناسبه و محاسبه سطوح اجسام را در کتاب مذکور نشان داده است. اسم جبر (Algébre) در زبان اروپایی از همین کتاب محمدبن موسی گرفته شده و این کتاب تا قرن شانزدهم به عنوان پایه علم جبر و مقابله در مراکز علمی اروپا تدریس می‌شده است. اصطلاح الگوریتم۳ (یعنی سلسله اعداد) نیز صورت دیگری از اشتقاق نام الخوارزمی در زبان‌های اروپایی است.
ابوالعباس فضل بن حاتم نیریزی که در حدود سال ۳۰۹ ق در گذشته، ریاضیدان بزرگ دیگری است که در علوم اسلامی و سپس در حوزه‌های علمی لاتینی اثر بزرگ داشت. وی را در مراکز لاتینی زبان آناریتیوس۴ می‌نامیدند و شرح او بر کتاب الاصول اقلیدس معروف است.
بنو موسی بن شاکر خراسانی کارهای دقیق و پرارزشی در مسائل ریاضی داشتند و از آن جمله کتابی که محمد بن موسی بن شاکر درباره مخروطات نوشته، شهرت بسیار یافته بود. وفات محمد در سال ۲۵۹ ق اتفاق افتاد.
در این میان نباید نام الفرغانی (محمد بن کثیر) را که در نزد علمای لاتینی زبان به «آلفارگانوس»۵ معروف بوده است، فراموش کرد. مطالعات او درباره اصطرلاب و همچنین رساله‌اش در اصول علم نجوم مورد آشنایی مسلمین و بعد از آنان بر اثر ترجمه‌هایی که از آنها صورت گرفته بود، محل اطلاع و استفاده علمای لاتینی زبان بود. از آثار وی چند ترجمه صورت گرفت و مهم‌ترین مترجمان آثارش یوهانس هیسپالنسیس۶ و ژراردوس کرموننسیس هستند و علاوه بر ترجمه‌های لاتین، ترجمه‌هایی به عبری از آثارش موجود است.
عالم بزرگ دیگری که ذکر نامش در اینجا لازم است، الماهانی محمدبن عیسی(از ماهان کرمان) است که بر هندسه اقلیدس و برخی از آثار ارشمیدس شرح نوشته و در علم جبر مطالعات عمیق داشته و معادلاتی از جبر به نام او شهرت یافته بود.
عمربن فرخان طبری ـ معاصر مامون ـ علاوه بر شرحی که بر کتاب «الاربعه» بطلمیوس نوشته بود، چند کتاب در هیات و نجوم داشت که غالبا در دست است و از معاصران بنام ابومعشر بلخی (م ۲۷۲ ق) است که از رجال بسیار معروف علم در قرن سوم است و از آثار متعددش دوازده کتاب و رساله در دست است. این هر دو عالم بزرگ در پیشرفت علوم ریاضی در تمدن اسلامی اثر بسیار بارز داشتند.
اگر بخواهیم نام همه ریاضیدانان بزرگ قرن سوم و چهارم و اوایل قرن پنجم را ذکر کنیم، کار بر ما دشوار خواهد شد. شماره اینان چندان بود که حتی مولفان درجه اول از میان آنان هم برای معرفی محتاج کتاب مخصوص هستند و از شگفتی‌های تاریخ آن است که همه آنان ایرانی بوده و از مراکز مختلف علمی ایران برخاسته و در بغداد مجتمع شده یا در آنجا زیردست هموطنان خود تربیت یافته یا خود اصولا از کشور خویش بیرون نرفته و در نزد امرای مختلف محلی ایران سرگرم کار بوده‌اند.
ازجمله این برگزیدگان متعدد در رشته علم ریاضی و نجوم، می‌توان بزرگان ذیل را فهرست‌وار ذکر کرد: ابوالوفاء محمد بوزجانی (م ۳۸۷ق) از بوزجان نیشابور، ابوالفتح محمود بن محمد اصفهانی مترجم و مولف بزرگ قرن چهارم صاحب مخروطات ابولونیوس۷ که ترجمه لاتینی آن موجود است، ابوجعفر خازن خراسانی که در اواسط قرن چهارم درگذشت و صاحب آثار متعدد و مقرون به ابتکار در مسائل ریاضی بود. اوست که معادله ماهانی را در جبر به وسیله قطع مخروطی حل نمود، ابوسهل و یجن بن رستم کوهی از کوهستان مازندران که در حدود سال ۳۷۷ ق در رصدخانه‌ای که شرف‌الدوله پسر عضدالدوله تاسیس کرده بود، به کار پرداخت.
وی درباره حل معادلات بالاتر از درجه دوم کارکرده و اضافاتی هم بر کتاب ارشمیدس نوشته بود، ابوسعید سگزی (م ۴۱۴ق) ریاضیدان بسیار مشهور که کتاب «جامع الشاهی» خود را در علم نجوم به نام عضدالدوله دیلمی نوشت و چندین کتاب دیگر از آثار او مشهور و موجود است، ابوالحسین عبدالرحمن صوفی رازی (م ۳۷۶ق) معلم عضدالدوله دیلمی و مولف کتاب بسیار مشهور «صورالکواکب» به عربی که ترجمه فارسی آن نیز موجود است؛ ابوالحسن کوشیار گیلی (گیلانی) ریاضیدان بزرگ قرن چهارم و آغاز قرن پنجم هجری که چند کتاب از او باقی است، ابونصرحسن‌بن‌علی‌قمی منجم مشهور قرن چهارم هجری معاصر فخرالدوله دیلمی که کتاب خود را به نام «المدخل الی احکام النجوم» در سال ۳۵۷ ق تالیف نمود، ابوالحسن علی بن احمد نسوی خراسانی که به سال ۴۲۰ کتابی در علم حساب به پارسی نوشت و سپس همان کتاب را به نام «المغنی فی حساب الهندی» به عربی نقل کرد و چند کتاب دیگر هم از او در دست است که از آن جمله ویدمن۸ کتاب «الاشباع» را به آلمانی ترجمه کرده است.
۱- Alkhorismus
۲- Gérardus Chrémonensis
۳- Algorithme
۴- Anaritius
۵- Alfarganus
۶- Johannes Hispalensis
۷- Appolonius
۸- Wiedemann
منبع: دکتر ذبیح‌الله صفا، نظری به تاریخ حکمت و علوم در ایران، ۱۳۵۵