شکل‌گیری نهاد بیمه در ایران
بیمه در زمان پادشاهی احمد شاه قاجار و در دوران پژمردگی نظام فئودالی با تاسیس دفاتر نمایندگی شرکت‌های بیمه اروپایی در ایران آغاز به کار کرد. ۲۵ سال بعد از آن پهلوی اول با نسخه‌ای شبه مدرنیسم، همه مخالفان، از هر نوع و قبیله‌ای را قلع و قمع کرد و نشان داد که من‌بعد در این سرزمین تنها یک راهزن وجود دارد. در چنین شرایط و وضعیتی اولین بیمه دولتی در ایران با پشتوانه ساختارگرایی تقلیدی و غفلت از فرهنگ و باورهای بومی بر بستر افکاری رنجور و ناتوان برگرفته از بی‌اعتمادی افراطی تاسیس شد.
تاسیس بیمه دولتی در ایران در غیاب نیروی انسانی کارآمد و با تجربه و آشنا به حداقل‌های علم بیمه در راهی صعب‌العبورو پرمخاطره گام برداشت. برای آغاز به کار آن گزارشی به همراه متن ترجمه شده قرار دارد با بیمه‌گر نوپای اتکایی اروپایی به دربار رضا شاه ارسال می‌شود. زنده یاد آقایان موسس و اولین مدیر عامل بیمه دولتی احضار می‌شود.
او می‌گوید: «اعلیحضرت رو به من کرده و فرمودند: این قراردادها را ما خواندیم به چه مناسبت و منطقی اینها این همه اختیارات را به شرکت تو داده‌اند که هر معامله‌ای بکنی هشتاد درصد بر عهده آنها باشد و هر خسارتی بپردازی جوابگویی هشتاد درصد بر عهده آنها باشد و فقط حقی که آنها دارند این است سالی یک‌مرتبه بیایند و به تو بگویند رسید فلان پرداخت را به ما نشان بده. خب اینها فکر نکرده‌اند که تو ممکن است به‌کسی ده هزار تومان بدهی و صدهزار تومان رسید بگیری؟!
من جوابا توضیح دادم که قراردادهای بیمه روی اصول صداقت بسته می‌شود و اگر کوچک‌ترین شکی باشد موافقت نمی‌کنند.»
پهلوی اول که بدون هیچ بازخواست و تشریفاتی می‌توانست جان را بگیرد و مال دیگری را غصب کند بر بستر کدام رفتار ونجابت می‌توانست ساختار و اصول اساسی بیمه (اطمینان جان و مال) را درک و آن را برای رعیت اعمال کند. تا پیش و پس از تاسیس بیمه دولتی، دفاتر نمایندگی چند شرکت بیمه اروپایی در ایران فعالیت که ضمن سودآوری، رضایت زیان‌دیدگان اعم از دولتی، تجار و بخشی از اقشار جامعه شهری را نیز جلب می‌کردند. موسس و کارکنان بیمه دولتی ۷ نفر بودند و به‌علت سوء ظن از به‌کارگیری کارکنان ایرانی شاغل در دفاتر بیمه خارجی در تهران نیز اجتناب کردند. هدف آنها این بود روزی بتوانند مکان و ساختاری همچون دفاتر نمایندگی بیمه‌های خارجی در تهران داشته باشند.
برای رسیدن به این الگوی ناقص، دولت بخشی از مطالبات خود را به‌عنوان سرمایه در اختیارشان قرار داد. زنده‌یاد عبدالصمد شمس یکی از کارکنان اولیه آن مجموعه در خاطرات خود می‌نویسد: «... صبح اول وقت کیف از طلب‌های شرکت تثبیت غله پر می‌شد و برای وصول آن عازم می‌شدم و در مراجعت چکی به همراه داشتم. آقای مدیر عامل تشویق می‌کردند. خانم‌های همکار چای و شیرینی تعارف می‌کردند. همین تشویق‌ها خستگی مرا به نشاط تبدیل می‌کرد و باز بعدظهر برای وصول می‌رفتم. ...» این وضع موجب نقل مکان محل دفتر از زیرزمین به طبقه فوقانی ساختمانی در خیابان لاله‌زار همچنین افزایش اعتماد به نفس آنها شد.
در ادامه موفق شد انحصار صدور بیمه‌نامه‌های تمامی وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها، نهادها و شرکت‌های وابسته به دولت را در اختیار گیرد. هنگامی که قرارداد بیمه حوادث کارکنان دخانیات را منعقد کردند اولین اقدامی که از سوی آنها در این زمینه؛ یعنی بیمه نقص عضو یا فوت کارگران صورت گرفت به جای استفاده از واژه خسارت، عنوان پاداش نقدی را به کار گرفتند!
با این بی‌بضاعتی مسوولیت تدوین قوانین و مقررات و نظارت بر بازار بیمه کشور را نیز بر عهده گرفتند و دفاتر بیمه خارجی را ملزم به واگذاری اجباری بیمه اتکایی نزد خود نمودند؛ به این هم بسنده نکردند در تاریخ ۲۰/۳/۱۳۳۰ طی نامه‌ای رسما به وزارت دارایی اعلام کردند «اصولا با تاسیس نمایندگی کمپانی‌های خارجی در ایران موافقت ندارند» به این ترتیب به جای مشارکت عاقلانه با شرکت‌های بیمه خارجی به منظور کسب دانش، مهارت و تجربه، وهم و سوءظن را در زیربنای بیمه جایگزین گل واژه «اعتماد» کردند و رقابت را در بند مخوف انحصار زندانی ناپختگی خود نمودند، در مقابل کسب مقام اولین بیمه محلی در خاورمیانه که بدون مشارکت خارجی تاسیس شده است، افتخاری بزرگ نامیدند! بنابراین نهاد بیمه در کشور چه از نظر شکل و هم از نظر محتوای ناقص متولد شد.
تا قبل از انقلاب اسلامی کمتر از ۱۰ شرکت بیمه خصوصی تاسیس شد، اما همچنان انحصار صدور بیمه‌نامه‌های دولتی در اختیار شرکت بیمه ایران قرار داشت.
یکی از نقاط عطف در تاریخ بیمه کشور تاسیس بیمه مرکزی ایران در ۳۰/۳/۱۳۵۰ است. بدیهی بود که عمده مناصب این نهاد نوپا نظارتی توسط مدیران و کارشناسان، بیمه دولتی اشغال شود. هنگام پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران، بیمه مرکزی نو نهالی بیش نبود، ضمنا از سوی اندکی شک وشبهه نسبت به ماهیت شرعی قراردادهای بیمه طرح گردید، تا آنجا که فروشندگان و کارگزاران تلاشگر بیمه را دلالان زالو صفت نامیدند؛ اما در مدتی کمتر از ۴ ماه، پس از پیروزی انقلاب لایحه قانونی ملی شدن موسسات بیمه و موسسات اعتباری مصوب ۴/۴/۱۳۵۸ خط بطلانی بر این شبهات کشید و پس از آغاز جنگ تحمیلی خدمات بیمه جلوه‌ای دیگر یافت.
منابع:
۱- تاریخچه پیدایش و تحول بیمه تالیف: دکتر احمد علی شیبانی
۲- بیمه ایران در گذر زمان تالیف: سید محمود حسنی