تبریز سرمشق انجمن‌های ایالتی
۱) انجمن‌های ایالتی در شهر اصلی و ۲) انجمن‌های محلی در شهرهای دیگر. بر همین اساس پس از وصول فرمان مظفرالدین‌شاه درخصوص برگزاری انتخابات در آذربایجان، «شب غره شهر رمضان... جمعی از آقایان علما و طلاب و چند نفر از معتبرین تجار و معارف در امارت حاجی محمدحسین‌خان، که مجلس مبارک و در محله ارمنستان واقع است، جمع شده، بعد از مشاوره و مذاکره زیاد قرار گذاشتند که عجالتا دو مجلس ترتیب بدهند. مجلس موقتی که متشکل از چند نفر علما و بیست نفر تجار باشد که سابقا موقتا به وکالت انتخاب شده بودند، ماه رمضان را هفته‌ای چهار شب... معزی الیهم جمع و درخصوص بعضی امورات مشاوره و گفت‌وگو کنند. مجلس... انجمن نظارت انتخابات که به عضویت شش نفر ذیل که طبقات ششگانه به اکثریت از طرف علما جناب آقای شیخ سلیم، از طرف شاهزادگان جناب هدایت‌الله میرزا، از طرف اعیان جناب عدل الملک، از طرف تجار جناب حاجی محمد جعفرآقا، از طرف ملاکین و فلاحین جناب آقای حسن‌الدوله، از طرف کسبه و اصناف جناب آقای حاجی میرزا ابراهیم آقا....» انتخاب شدند. ضمنا محمدعلی میرزای ولیعهد، اجلال‌الملک را معین کرد تا در مجلس مذکور حضور یافته و عرایض مجلس را به اطلاع ولیعهد برساند و جواب و دستخط صادر کند. به این ترتیب نخستین انجمن در تبریز با نام «مجلس ملی» شکل گرفت تا کار نظارت بر انتخابات مجلس شورای ملی در ایالت آذربایجان را برعهده گیرد. البته این تنها زمینه تشکیل انجمن ایالتی نبود چون با اتمام کار انتخابات، طبعا انجمن‌های محلی نظارت هم باید به‌کار خود پایان می‌دادند.
همچنان که با پایان یافتن انتخابات تبریز، محمدعلی میرزا که در این زمان مقام ولیعهدی حکومت آذربایجان را برعهده داشت، وظیفه انجمن را که نظارت بر انتخابات بود، خاتمه‌یافته دانسته و خواستار انحلال آن شد. ولی مردم تبریز که به علت نبود قانون و دادگستری و عدالتخانه جهت جلوگیری از ظلم و ستم فراش‌های حکومتی و تحکمات ولیعهد، انجمن را محلی برای دادخواهی و بیان آزادانه خواسته‌های خود یافته بودند؛ با هدایت رهبران خود به‌شدت در برابر این خواست ولیعهد ایستاده و خواستار تداوم کار انجمن شدند و با فشار خود سرانجام ولیعهد را مجبور به صدور دستخطی به تاریخ ۱۷ رمضان ۱۳۲۴ق/ ۱۳ آبان ۱۲۸۵ش. درخصوص موافقت با ادامه کار انجمن کردند. به این ترتیب شکل جدیدی از دموکراسی مردمی در تبریز ریشه دواند که سرانجام در سراسر کشور رشد یافت. به قول ژانت آفاری شاید اگر انجمن تبریز بلافاصله بعد از انتخابات منحل می‌شد و اگر سایر انجمن‌های ایالتی - ولایتی از تبریز سرمشق نمی‌گرفتند، روند دموکراتیک به مجلس تهران منحصر می‌ماند.
منبع: عباس قدیمی‌قیداری، مرتضی شهسواری، «انجمن ایالتی تبریز، تغییر الگوی مدیریت شهری»، تاریخ اسلام و ایران، ۱۳۹۷.