یادداشت‌های روزانه جلال آل‌احمد- ۱۱۰

بکوشش: محمدحسین دانایی

دیگر اینکه این موش خرمای راسومانند، عشق عجیبی به مکیدن خون مرغ و جوجه دارد که خفه‌شان ­می‌کند و از گردن خونشان را می‌مکد. و بعد اینکه اهلی­ می‌شود و باهوش است و توجه بکنم به داستان‌های "کلیله و دمنه" و این جناب.

دیگر اینکه کوه‌های شمالی بم را "کوه‌های کبودی" می‌گویند و کوه‌های جنوبی‌اش را "کوه‌های سیّدی".

دیگر اینکه "نای" را در بم "ناق" می‌گویند[1]، مثل تا که "تاق" می‌گوئیم در مقابل جفت. نا- ناق. تا- تاق.

هنوز مطالبی هست، ولی حوصله ندارم. ساعت ۱۱ است و این احمق‌ها سه- چهارتاشان هنوز نشسته‌اند. دیگر بس است. تمام ­کنم. شاید بروند.

جمعه 8  فروردین 1337- 8 بعدازظهر- بم

امروز بادمجان بم را که آفت ­نمی­ زند، دیدیم. به این علت آفت ­نمی ­زند که بوته­ اش سال­ ها، یعنی دو سال- سه سال می­ ماند و سال دیگر از نو جوانه ­می­ کند و گل و میوه، یعنی صیفی ­اش را می­ دهد. بوته­ ها را توی گل دیدیم و می­ گفتند تا 20 روز دیگر بادمجان دارد. کرچک را هم دیدیم، به اندازۀ یک درخت و کنار خیابان و بکرّات و از سر دیوار خانه­ ها پیدا بود. گندم و جو هم که درین ولایت توی سنبله است، یعنی سنبله­ کرده. می­ گویند در رودبار جیرفت (پائین­ افتاده، جیر، درست مثل تاتی طالقان) حتی درخت­ های پنبه چندساله هست که مردها می­ روند سرِ آن و پنبه ­اش را می­ چینند. بادمجان یا هر بوتۀ دو- سه­ ساله را "دارک" Dārk)) می­ گویند و "دارکی". نیز فهمیدیم که پرتقال خوب درین ایام دانه ­ای پنج- شش ریال است درین مرکز پرتقال و نیز فهمیدیم در بم یازده ­تا دکان تریاک­فروشی ["در بم" اضافی حذف ­شد] هست و از افغان حسابی تریاک می­ آورند.

دیروز عصر "باغ کشاورزی" را دیدیم با ردیف اخترهایش کنار جوی آب و چندتا نخل زینتی و مقدار مختصری پرتقال و مرکبات و یک کَرت کوچک نیشکر کشت 35 که مغزش را مکیدیم و رویهمرفته "باغ نمونۀ" بسیار محقر و قلابی­ ای بود.

و امروز صبح هم رفتیم دو- سه ­تا از باغ ­های خصوصی بم. "باغ جعفری" که حکومت­نشین بوده ­است و غیره و دو- سه­ تا باغ دیگر و عجب آبادانی­ای! پشت این دیوارهای ضخیم خاکی و چین ه­ای چه باغ­ هائی و چه نخل­ هائی و چه مرکباتی!... ازینها گذشته، بهتر است قبلاً دوتا قصه ­ای را که درینجا شنیده ­ام، به اختصار یادداشت ­کنم:

اول- یک پسرۀ زردشتی یا در اثر خُل­ شدن، یا در اثر بیزاری از عَنعَنات و غیره، بهرصورت، عصیانی­ می­ کند و مسلمان می­ شود و به دستگاه این خانقاهی­ ها پناه­ می­ برد. می­ خواهند زنش بدهند و زن زردشتی و او برای اینکه ازین کار بگریزد، خودش را از مردی می ­اندازد، یعنی ت...­های خودش را می­ کند، باین طریق که پوست خ...­اش را می ­برد و یک ریسمان دور خ...­ها می­بندد- بهمین دقت- و بعد سرِ ریسمان را به چفت در اطاق و بعد خودش را آویزان­ می­ کند. وحشتناک است. خونریزی و غیره و اختلال مشاعر و دردسر هم برای خانقاه و هم برای زردشتی­ ها و اسمش را هم برمی­ گرداند به "کریم". بالاخره می­ فرستندش تهران که معالجه­ اش­ کنند، هم بالاتنه و مغزش را و هم پائین­ تنه و ت...ش را، چون مسلم است که خُل شده هم بقول خانقاهی­ ها هم بقول زردشتی ­ها. بقیه را در تهران از "نوربخش [جواد] می ­پرسم.

دوم- یک سروان شهربانی­چی هست که در بم تجارت ­می­ کند و مازندرانی است. پرتقال می­ خرد گران تر از بازار و به دو قران دانه­ ای و 23 هزارتا می­ خرد و بجای پول، چک موعددار می­ دهد که سر موعد به اندازۀ پول چک، برنج بدهد و برنج را که می ­آورد، سرکرده ­های محل، یعنی رئیس شهربانی (که جناب سروان معاون اوست) و رئیس دادگستری مانع کار او می­ شوند و تهدید می­ کنند اهل شهر را که برنج او خریده ­نشود والخ. بزن­ و بکوب و پرونده ­سازی و حرف ­و سخن­ ها و هنوز ادامه­ دارد.

دیگر اینکه نخل ­را در هوای گرم بهار و تابستان هفته ­ای یک ­بار آب­ می­ دهند، حتی وقتی در شکوفه است، مثل حالا. اما در زمستان باید پای آن دائماً آب یا لجن باشد. باین علت، کرت­ها را بلندتر می ­کنند و بقول خودشان، یعنی "گارت" می­ کنند تا آب بیشتر پای آن جمع ­شود.

دیگر اینکه خرما در اثر زیادآب­دیدن و خوردن، خراب­ می ­شود و می ­شود Torosh Put/Pit (ترش­پوت یا پیت) که خرمای ترش و پوک و بی­ شیره و هسته ­اش هم سیاه­ می­ شود.

دیگر اینکه پسته در جای گرم که بماند، یا روغن می ­اندازد، یا سوله می­ خورد، یعنی کِرم و آفت آن را می­ زند و می­ خورد.

دیگر اینکه معتقدند در حملۀ مغول در زمان "هلاکو خان" در بم در حدود 700 رشته قنات کور شده.

دیگر اینکه چهارپاهای بم الآن به کوه فرستاده­ شده ­اند. از اواخر بهمن بکوه می­ روند و اوایل خرداد برمی­ گردند و بقایای درو را می­ خورند. تنها علوفه ­ای که برای زمستان چهارپا خشک ­می ­کنند، ینجه است که خشک­ کردن آن را بیده­ کردن می­ گویند.

دیگر اینکه فرق نخل نر و ماده یکی هم درین است که خار نخل نر شکننده ­تر است و خار نخل ماده نمی­ شکند.

شنبه 9 فروردین - 6 صبح - هنوز اندر بم

بدجوری درین شهر مانده ­ایم. دیروز حتی به مرکز پخش بنزین شهر (چون پمپ بنزین ندارد و این طرف­ ها ازین خبرها نیست) سپردیم که اگر شب و نصف­شب هم وسیله پیدا شد، ما را خبر کنند و از پنج صبح به بعد که از خواب بیدار شدم، بصدای هر دری از جا می­جهم و فعلاً که هنوز خبری نیست. این حضار محترم خانقاه هم که نمی­ گذارند آدم بفهمد چه می ­نویسد. اصلاً سرِ کلاف این صفحات از دستم ­دررفته، ناچارم قسمت اعظم آنها را در حضور مزاحم­ حضورها بنویسم و این است که سروته قضیه دستم نمی­ ماند.

باز دیروز ناهار منزل "عماد" بودیم و عصر در شهر قدم­ زدیم و سرِ شب رفتیم حمام شهرداری که "اصل چهار"^[2] درین شهر ساخته و یک منبع آب هم این شهر دارد که فقط منبع آب چاهشان است، چاه عمیقی که دارند، یعنی همان "اصل چهار" کنده.

اما در بارۀ آب ­ها و قنات ­های بم. اولاً، در بم تقسیم آبرا بر حسب "گاوبند" می­ کنند و هر "گاوبند" عبارتست از آبی که زمینی با ["را که" اضافه حذف ­شد] دویست یا دویست ­و پنجاه من بذرافشان (معمولاً دومی ملاک عمل است) ]"بذرافشان" اضافه حذف ­شد[ را در یک هفته سیراب ­کند. بحساب کرمانی­ ها که روی قصب حساب ­می­ کردند، هر من تخم­ افشان اینجا می­ شود در حدود ده قصب و هر قصب هم که 25 گزمربع بود. پس یک من بذرافشان، یعنی 250 مترمربع و دیگر حساب­کردن­ هاش بماند برای بعد.

مجموعۀ آب چشمه ­ها و قنات­ های این شهر در حدود 400 تا 500 گاوبند است و نوشتم که در زمان کم ­آبی و پرآبی فرق­ می­ کند.

1- قنات شیخی که در "باغ­دشت" است و دو جوی دارد. یکی چهار گاوبند و دیگری سه ­تا. جمعاً هفت گاوبند آب دارد،

2- "بهجت ­آباد  فرخ ­آباد" باز در "باغ­دشت"،

3- "مهدی­ آباد" که هفت ­سالی است راه­ افتاده و مستحدث است،

4- "حافظ ­آباد" که باز دو جوی دارد. یکی دو دانگ و دیگری چهار دانگ آب در آن روان است. از وسط شهر هم عبور می­ کند،

5 و 6- "معصومیه" است که از کار افتاده ­­بود، ولی اخیراً یکسالی است راهش ­انداخته ­اند و "سلسبیل" که از کار افتاده و دارند تنقیه ­اش ­می­ کنند و بعد بترتیب اسامی این قنات­ های دیگر: "حسن ­آباد"، "حسین ­آباد"، "سبحان­ آباد"، "کاخ" (مخروبه)، "گزدر" (Gazdar)، "فاطمیّه"، "حسینیه"، "سجادیه"، "محمدآباد"، "اسدآباد"، "باغ­چمک" (Camak)، "رحمانیه"،  "عباس­آباد" و غیره.

غیر ازین قنات­ ها چشمه ­هائی هم در شهر و اطراف هست به اسامی: "دلگشا"، "پشت­رود"، "دِه شتر".

و بر سرِ این قنات­ ها در حدود 22 آسیاب وجود داشته که حالا فقط یکی یا دوتای آنها کار می­ کند. بقیه به علت باز آسیاب­ های موتوری از کار افتاده ­است.