پارلمانتاریسم در سفرنامه‌های عصر قاجار
اندیشه پارلمانتاریسم نخستین بار از طریق سفرنامه‌هایی چون سفرنامه میرزا صالح شیرازی، سفرنامه ابوالحسن ایلچی، سفرنامه مصطفی افشـار، سیـاحت نامه ابراهیم بیک و سفرنامه رضا قلی میرزا وارد ایران شد. سفرنامه میرزا صالح شیرازی سفرنـامه میرزا صالح شیرازی شامل مشاهدات دقیقی از نظام حکومتی، سیستم پارلمانی وقوانین آن، دستگاه قضاوت، مالیـات، کلیسا، مدارس و صنـایع انگلیس است. میرزاصالح آن قدر شیفته آزادی و نظـم موجود در جـامعه انگلستـان شده بود که آن‌را «ولایت آزادی» می‌نـامید.
وی در بحث از نظـام پارلمانی انگلستان، پارلمان انگلیس را «مشورت خانه»، مجلس عـامه را «خانه وکیل رعایا» و نمایندگـان را «وکیل الرعایا» می‌خواند و از مجلس لردها با عنوان خانه خوانین نام می‌برد. وی برای مجلس عوام از آن جهت که توسط انتخـابات آزاد تشکیل می‌شود، اهمیت بسیاری قائل می‌شود؛ چـرا که معتقد است تنها در این صورت است که شایسته ترین افراد انتخاب می‌شوند و زمام امور را در دست می‌گیرند.
میرزاصالح دولت انگلیس را به سه قسم پادشاه، لردها (خوانین) و وکیل عامه منقسم می‌کند و به موضوع تفکیک قدرت میان این سه نهاد و عدم تمرکز قدرت در دست یک فرد خودکـامـه می‌پردازد. اصـول دیگری همچون اصل آزادی بیـان و اصل هماهنگی قوا در نظام پارلمانی نیز مورد توجه وی قرار می‌گیرد. به‌این سان میرزا صالح حدود آزادی سیاسی اجتماعی در جامعه انگلیس، ارکان نظام پارلمانی و ویژگی‌های آن را برای ایرانیان دهه دوم سده نوزدهم بیان کرده و به توصیف اصول پارلمانتاریسم و مشروطیت، مانند آزادی بیان، آزادی انتخابات و حاکمیت پارلمانی پرداخته است.
از آنجا که نظـام حاکم بر هر دو کشور ایران و انگلیس نظام سلطنتی بود ولی اوضاع سیاسی اجتماعی این دو بسیار متفـاوت از یکدیگر بود لـذا وی چاره کار را در اصلاح ساختار حکومتی موجود به شکل انگلستان می‌دید و چون نمی‌تـوانست آشکـارا از نظام ایران انتقـاد نماید، با بیـان پارلمانتاریسم انگلستان به توصیف یک الگوی عملی اصلاحات می‌پردازد. سفرنامه ابوالحسن ایلچی ابوالحسن ایلچی که یکی از وابستگان دربار فتحعلی شاه بود در سـال ۱۸۰۹ میلادی از سوی شـاه به لندن رفت و به مدت یک سـال و نیم درآنجـا اقـامت گزید.
این سفر نـامه که نخستین زمزمه‌های پارلمانتاریسم در ایران را مطرح ساخته، از دستگاه قانون‌گذاری انگلیس با نام پارلمنت انگلیس نام می‌برد و آنجا را خـانه‌ای توصیف می‌کند که نمـایندگـان در آنجـا جمع می‌شوند و با رضا و رای خود به صلاح رعیت کـار می‌کنند.
وی در ادامه به آزادی مردمی و اصول حکومت پارلمانی و قاعده ملاحظه اکثریت آرا در تصمیم‌گیری‌ها و علنی بودن مـذاکرات و منازعـات پارلمانی اشـاره می‌کند. به‌رغم آنکه اشاره ایلچی به پارلمانتاریسم انگلستان بسیار سطحی و صوری است، اما سخنانش دربـاره اندازه اختیـارات پادشاه و فلسفه وجودی پارلمان و آزادی‌های همگانی، برای ایرانیان زمان که با این مسائل بیگانه بودند، نو و بی‌سابقه بود.
سفرنامه مصطفی افشار
افشار یکی از رجال دولتی زمان فتحعلی شاه بود که در سفری ده ماه و نیمه به کشور روسیه درباره دموکراسی پارلمانی مطالبی را به رشته تحریر در آورده بود. افشار در این سفرنامه از قول اندیشمندان روسی بارها بر حاکمیت رای مردم در انتخاب زمامداران تاکید می‌کند ولی بیشتر از این مطلبی نمی‌آورد. سیاحتنامه ابراهیم بیک حاج زین العابدین مراغه‌ای در این سفرنـامه نمودارهایی از فرهنگ و تمدن غرب از جمله رژیم‌های دموکراسی پارلمانی این کشور‌ها و تفاوت‌های آن را با اوضاع نابسامان ایران در ذهن خواننده ترسیم کرده است.
کسـروی در مورد تاثیرگذاری این سفرنامه بر مردم زمـان خویش می‌گوید: بسیـارکسـان را می‌توان یافت که با خواندن این کتاب بیدار شدند و برای کوشیدن به نیکی کشور آماده شدند. سفرنامه رضا قلی میرزا رضا قلی میرزا نوه فتحعلی شاه بود و در خاطرات خود از سفر به انگلستان به توصیف نظـام پارلمانی این کشور پرداخته است.
وی دولت انگلستان را شـامـل دو بخش خاص و عام می‌دانست؛ دولت خاص را شامل پادشاه و وزرا و بعضی از ارکان دولت و دولت عام را همه مردم، از پادشاه الی فقیر می‌دانست. او معتقد بود این مردمند که حکومت می‌کنند و پشتوانه چنین نظامی آرا و مشارکت عموم است که در نهاد پارلمان تبلور می‌یابد. رضا قلی میرزا در این سفرنـامه علت وجودی پارلمان بر مبنـای مشـارکت عمومی و جـایگـزینی دموکراسی پارلمانی به جای دموکراسی مستقیم را بیان می‌کند.
در پایان لازم است به این نکته اشـاره کنم که ویژگی عام نوشته‌های این دوره این است که تنها به توصیفی از نظـام پـارلمـانی، دموکراسی و آزادی در غرب بسنده کرده اند و وارد چارچوب‌ها و ارکان اندیشه دموکراسی و پارلمانتاریسم نشده‌اند.
به نظر می‌رسد کمترین اثر این سفرنامه‌ها ـ که غالبا توسط وابستگان دربـار و مامورین و سفرای حکومتی نگـارش یـافته است آگـاهی دادن به دست‌اندرکـاران امور کشور وصاحب منصبان، پیرامون شیوه‌های نوین فرمـانروایی و نقش مردم در حکومت بوده و این موضوع در گسترش روند اصلاح و دگرگونی و زمینه‌سازی تبدیل نظام سلطنتی به مشروطه پارلمانی موثر بوده است.