تجار هندی در ایران
از جمله موضوعات مهم عصر صفوی که بررسی آن باید از رهگذر توجه به مجموعه علل داخلی و خارجی و تاثیر و تاثر این دو دسته از عوامل بر یکدیگر صورت پذیرد، برقراری و توسعه روابط اقتصادی صفویان با کشورهای دیگر، حضور چشمگیر بازرگانان خارجی در ایران و فراز و فرود تجارت داخلی و خارجی ایران عصر صفوی به‌ویژه در دوران شاه‌عباس اول است که با توام ساختن نیروی شمشیر با تدبیر و اندیشه از مشکلات بسیاری عبور کرد.
رشد مناسبات بین‌المللی در این عصر یکی از مهم‌ترین گروه‌هایی را که در عرصه تجارت ایران فعال کرد، هندی‌ها بودند. پیشینه مناسبات اقتصادی ایران با هند بسیار طولانی است و با روی کار آمدن حکومت صفویان در ایران (۸۸۱ش/ ۱۵۰۱م) و گورکانیان هند (بابریان/ مغولان کبیر) (۹۰۶ش/ ۱۵۲۶م) حکومت‌ها و مردم این دو سرزمین روابط اقتصادی بسیار گسترده‌تری را تجربه کردند. کالاهای مبادلاتی میان هند و ایران بسیار متنوع بود و شامل ادویه، کالاهای پنبه‌ای، پشمی و ابریشمی، انواع میوه و مواد خوراکی چون خشکبار، روناس، انواع چرم و پوست دباغی شده، قاطر و اسب بود.
منابع تاریخی، بانیان یا هندی‌های گجراتی را به‌عنوان مهم‌ترین تجار در حمل‌ونقل تجاری با هند معرفی می‌کنند. کاروان‌های آنان از راه خشکی قندهار رفت و آمد می‌کردند. آنها فعالان تجاری در حوزه خلیج‌فارس بودند و شبکه ارتباطی آنها از سمت غرب تا خلیج‌فارس امتداد می‌یافت. همان منابع تعداد انبوه آنان را در شهرهای بندری جنوب ایران تایید می‌کنند تا آنجا که گفته می‌شود بانیان یک‌سوم جمعیت مردم بندرعباس را شامل می‌شدند اما در سایر شهرهای بندری نظیر کنگ هم زندگی می‌کردند. علاوه بر این در تجارت داخلی هم تعداد زیادی هندی در مراکز شهرهای مختلف مشغول تجارت بودند. گفته می‌شود در اواخر قرن هفدهم، تعداد دویست تاجر هندی در شهر شماخی وجود داشتند. همچنین گفته می‌شود در شهر اصفهان که مهم‌ترین مرکز تجاری بود، بین ده تا پانزده هزار نفر از بانیان ساکن بودند.
مهم‌ترین نقش بانیان که تمام شاهدان معاصر بر آن صحه می‌گذارند، تامین اعتبار و معاوضه پول رایج بود. آنها به دلیل اشتهاردر صرفه جویی و زیرکی در امور مالی به‌عنوان صرافان عمل می‌کردند و در ازای خدماتشان حق‌العمل می‌گرفتند. افزون بر این بانیان با محک زدن مسکوکات به منظور کسب اطمینان از عیار فلز و وزن آن، خدمات شایان و غیرقابل انکاری به حیات بازرگانان می‌کردند. در ایران بانیان بعد از نیمه قرن هفدهم معروف‌ترین صرافان بودند و به سبب محدودیت‌هایی که برای یهودیان، مشهورترین دلالان پول ایجاد شد، بانیان جایگزین آنها شدند. بانیان به لحاظ تعداد، بیشتر از گروه‌های دیگری بودند که در اوایل قرن هجدهم برای کمپانی هندشرقی هلند تامین اعتبار می‌کردند. بیشترین دلالان کمپانی‌های اروپایی نیز بانیان بودند. این شغل امری موروثی (خانوادگی) بود. مرسوم بود که پسران و پسرعموها همکار پدران و عموها باشند تا پس از بازنشستگی یا مرگ جانشین آنها شوند. اشتغال بانیان در کار وام دادن پول موجب شد که سیاحان غربی عمدتا از آنها به بدی یاد کنند. تعصب و تنفر غربی‌ها بیش از هرچیز به دلیل نرخ بهره و پولی بود که بانیان قرض می‌دادند. در میان روحانیون شیعه ایرانی نیز عمل رباخواری بانیان و معاملات ناشی از آن با مسلمانان، نگرانی‌هایی را پدید آورده بود و ازسوی دیگر مقابله با آنان نوعی وقفه در تجارت پدید می‌آورد.
هندی‌ها نه‌تنها نقش بانک‌دار و دلال را بازی می‌کردند، بلکه به گفته استیفن دیل در زمینه تجارت منظم نیز فعال بودند. منابع صراحتا به مشارکت بانیان در تجارت دور دست داخلی اشاره نمی‌کنند اما واقعیت این است که آنها در تجارت خرده‌فروشی فعال بودند و به‌عنوان شرکای تجاری با روسیه نیز شناخته شده‌اند. اولئاریوس خاطرنشان می‌سازد که در بازار اصفهان، حجره‌های تجار هندی را می‌توان در کنار حجره‌های تجار ایرانی مشاهده کرد. بنا به گزارش او آنها ابریشم و اجناس کتانی می‌فروختند. یک منبع ایرانی متعلق به دهه ۱۰۵۰ش/ ۱۶۷۰م که فهرست کاروانسراهای اصفهان را ارائه کرده است، خاطر نشان می‌سازد که تجار هندی مرتبط با چهار کاروانسرای شبانه‌روزی بیش از کسانی بودند که با هر گروه دیگری در این سند رابطه داشتند. بعضی از این بازرگانان باید ثروتمند بوده باشند، چراکه همان منبع با اشاره به کاروانسرای جده و کاروانسرای مستوفی سابق در اصفهان، خاطرنشان می‌سازد که تجار ثروتمند هند در آنجا مأوا گزیده‌اند.
شاردن به کاروانسرای مولتانی‌ها در شیراز اشاره می‌کند و آن را زیباترین کاروانسرای شهر می‌خواند. این حقیقت که آنها در امر معاوضه پول برتری یافتند، شاید نمایانگر افزایش نقش کلی آنها در حیات تجاری هندیان در واپسین سال‌های سده هفدهم باشد. این امر همچنین می‌تواند از حضور فزاینده بانیان شهرهای مختلف شمالی نیز استنباط شود که در سه دهه آخر قرن هفدهم از آن یاد شده است، آنها در مسیر ولگا نیز فعال بودند. البته در ارزیابی نقش هندی‌ها در اقتصاد ایران عصر صفوی، باید سیاست شاهان مختلف صفوی و میزان موفقیت آنان در اداره بهینه اوضاع سیاسی و اقتصادی کشور را مدنظر قرار داد. بانیان و سوداگران هندی که در همه حال به منافع خود می‌اندیشیدند، در اواخر عمر حکومت صفوی که اوضاع سیاسی و اقتصادی ایران نابسامان شد، زمینه مساعدتری برای تعقیب آزادانه منافع خویش یافتند و با اقدامات خود ضربات سختی بر پیکر اقتصاد ایران وارد کردند.
منابع:
- جمشید نوروزی و شهرام رمضانی، «نقش بانیان و تجار هندی در اقتصاد ایران عصر صفوی»، مجله پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، شماره ۱۶، ۱۳۹۴: صص ۱۵۵-۱۸۲.
- رودی متی، «تجار در عصر صفوی»، ترجمه حسن زندیه، نامه‌تاریخ پژوهان، ۱۳۸۴: صص: ۱۰۴-۱۰۶.